XII əsr Azərbaycan üçün həm siyasi, həm də mədəni baxımdan dönüş nöqtəsi oldu. O dövrdə Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətləri regionda hakimiyyəti paylaşır, İpək Yolunun ticarət marşrutları üzərində yerləşən şəhər və qəsəbələrdə canlı iqtisadi fəaliyyət formalaşırdı. Şirvan və Gəncə kimi mərkəzlər incəsənət və elm məclislərinin toplaşdığı ocaqlara çevrilir, memarlıq sahəsində isə yeni abidələr yüksəlirdi. Məscidlər, mədrəsələr, çeşmələr və qarajlar dövrün texnoloji imkanlarını və bədii-estetik baxışını əks etdirirdi. Yazılı irsə aid nümunələr – kitab töhfələri, haşiyə və təfsir əsərləri – dini və elmi diskussiyalara zəmin yaradırdı. İpəkçilik, tütünçülük və heyvandarlıq kənd təsərrüfatının əsas istiqaməti olmaqla, sənətkarlıqla birləşərək brend məhsulların yaranmasına səbəb olurdu. Düşüncə və fəlsəfə məktəbləri Sufi təriqətlərinin inteqrasiyasında həlledici rol oynayır, memarlıq elementlərinə dini motivlər gətirirdi. Dəqiq astronomiya və riyaziyyat sahəsində həyata keçirilən tədqiqatlar həmcins Avropa elmi mərkəzlərində də maraq doğururdu. Şəhər həyatının ritmi çarşı-souq və bazar meydanlarında alverlə müəyyənləşir, ziyalı dairələrdə məclislər təşkil olunurdu. Çıxış edən alimlər Quran təfsiri, məzhəb hüququ və poeziya mövzularını bir-biri ilə uzlaşdırır, bu dövrdə yaranan “divani” və “xəta” xətti xəttatlıq məktəbləri formalaşdırırdı. Daş üstündə işlənmiş kitabətlər, gil bajarexidmət nümunələri və ornament xəttinin sintezi bütün regionda unikal memarlıq abidələrinin meydana gəlməsini şərtləndirdi. Təbiət və maddi-mədəni irsin sintezinin şahidi olan hər ziyarətçi orada həm elmi, həm də estetik zövqünü təmin edə bilirdi.
Siyasi-sosial kontekst
XII əsrdə Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar sülaləsi Xəzər dənizinin sahillərindən Təbrizə qədər uzanan geniş torpaqlara hakim idi. Bu siyasi vahid regionun müdafiəsini gücləndirərək, ipək və duz ticarətinin təhlükəsizliyini təmin edirdi. Şirvanşah sultanları Xalq Yığıncaqları təşkil edir, yerli zadəganlarla birgə idarəetməni həyata keçirirdilər.
Eyni dövrdə Şərqi Azərbaycanın qərbində Atabəylər dövləti formalaşdı və Gəncə, Təbriz kimi mərkəzlərdə mərkəzləşdilər. Bu iki dövlət arasındakı qarşılıqlı diplomatik əlaqələr və bəzən silahlı münaqişələr memarlığın müdafiə və dini obyektlərə xüsusi diqqət yetirilməsinə səbəb oldu.
Memarlığın ümumi xüsusiyyətləri
XII əsr abidələrində daş işçiliyi və ornament xəttinin zəngin kombinasiyası diqqəti çəkir. Blocqərarlı daş parçaları üzərində işlənmiş kitabə və ərəb ləqəbi üslubları memarlıq obyektlərinə bədii dəyər qatırdı.
Həm dini, həm də dünyəvi tikililərdə simmetrik formalar, kölgə və işıq oyununu yaradan nişlər, sütun başlıqları, gil mozalyka və daş-relyef panellər geniş tətbiq olunurdu. Bu elementlər binanın möhkəmliyini artırmaqla yanaşı, görkəmini tamamlayırdı.
Qız Qalası və urban planlaşdırma
Bakı şəhərində yerləşən XII əsrə aid Qız Qalası – dairesel planlı, 29,5 metr hündürlüyündə silindrik gövdəsi və ikimərtəbəli daxili salamlama sistemi ilə diqqət çəkir. Şəhər divarlarının mərkəzində yerləşən qala həm müdafiə, həm də simvolik məqsədlər üçün inşa olunub.
Urban planlaşdırma baxımından qala ətrafında çarşı məhəllələri, mədrəsə və məscidlər sıralanıb. Dar küçə şəbəkəsi müdafiə xarakterini gücləndirir, su anbarları və hamamalar sakinlərin gündəlik ehtiyaclarını ödəyirdi.
Şamaxı Cümə Məscidi
Şamaxı Cümə Məscidi 743-cü ildə inşa edilsə də, XI–XII əsrlərdə yenidən bərpa edilərək Şirvanşahlar dövrünün memarlıq üslubunu əks etdirdi. Masiv daş divarlar, nizami kərpic naxışlı fasad və üç nefli iç məkan xüsusiyyətləri diqqət çəkir.
Məscidin portalı üzərindəki kitabədə Şirvanşah Mənuçəhrin adı və inşa tarixi əks olunub ki, bu da tikilinin tarixi mənbə kimi dəyərini artırır. İbadət zalındakı sütunlar monolit daşdan oyulub, mihrabın işlənməsi isə səkkizguşəli çərçivə içərisində ərəb qrafikası nümunəsidir.
Naxçıvan məqbərələri
Naxçıvan şəhərində XII əsrin ən məşhur məqbərələri – Yusif ibn Küsair (1161) və Mümine Xatun (1186) kompleksləridir. Onların silindrik əsaslı, kümbəzli strukturları və kirəmit bəzəkləri Atabəylər dövrünün memarlığının şah əsərləridir.
Hər iki məqbərənin içərisində şifer daşdan hazırlanmış kitabələr və interyer ornamentləri qızılı sarı və göy rənglərin harmoniyasını əks etdirir. Xəttatlıq nümunələri və daşaltı motivlər kompleksi dini-mistik elementlərlə zəngindir.
Ornament xəttatlıq və zərgərlik sənəti
XII əsrin ornament xəttatlıq üslubu “xəta” və “divani” xəttləri əsasında inkişaf edib. Kitabətabə memarlar məkanın daxili və çöl fasadlarına bəzək elementləri kimi tətbiq edirdilər.
Eyni dövrdə zərgərlik sənəti filigraan, nişan və daş-qaş emalı ilə inkişaf edib. Qızıl və gümüşdən hazırlanmış zərgərlik məmulatlarında çiçək, romb və niş motifləri realistik və stilizə olunmuş formaları əks etdirirdi.
Kitabətabə mədəniyyəti və elmi irs
Məscid, mədrəsə və pamayt abidələrində yerləşən kitabətlər elmi, dini və siyasi məzmun daşıyırdı. Onlar ərəb və fars dillərində dünyaşöhrətli alimlərin adını, Quran ayələrini əks etdirərdi.
XII əsrdə Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani və Mahmud Kaşğari kimi ədiblərin əsərləri çap olunaraq regionda ədəbi məktəb formalaşdırdı. Tərcümə və haşiyə studiyaları mərkəzlərində filosof və riyaziyyatçıların treatatları öyrənilirdi.
| Abidə | Yerləşdiyi şəhər | İnşa ili | Memarlıq üslubu |
|---|---|---|---|
| Qız Qalası | Bakı | XII əsr | Silindrikqala, şirvan üslubu |
| Şamaxı Cümə Məscidi | Şamaxı | 1124 | Üç nefli, daş kərpic |
| Yusif ibn Küsair məqbərəsi | Naxçıvan | 1161 | Silindrik, kirəmit bəzək |
| Mümine Xatun məqbərəsi | Naxçıvan | 1186 | Kümbəzli, mozaika |
XII əsr Azərbaycan mədəniyyəti inklüziv sferada siyasi, dini və elmi mühitin paralel inkişafını əks etdirir. Şirvanşahlar və Atabəylər dövrlərində memarlıq, kitabətabə və ornament xəttatlıq sənətləri yüksək zirvəyə çatdı. Qız Qalası və Şamaxı Cümə Məscidi müdafiə və ibadət funksiyalarını sintez edərək şəhərsalma ənənələrini formalaşdırdı. Naxçıvan məqbərələri Atabəylər dövlətinin memarlıq məktəbinin simvoluna çevrildi. Kitabətabə mədəniyyəti ədəbiyyat, fəlsəfə və elmi irsin daş kitabəsini təqdim etdi. Zərgərlik və filigraan sənəti saray və bəy zümrəsinin estetik zövqünü göstəriş etdi. Elm ocaqları və mədrəsələr alimlərin yetişməsi üçün münbit zəmin yaratdı. Ornament xəttatlıq və mozaika abidələri binanın ruhunu, dini-mistik motivləri qoruyub saxladı. XII əsr irsi müasir bərpa və tədris proqramlarında öyrənilir, UNESCO-nun dünya miqyaslı mədəni irs siyahısına daxil olan obyektlər yenidənqurma və qoruma layihələri ilə təmin edilir. O dövrün sərt iqlim şəraiti və siyasi çalxalanmalarına baxmayaraq, mədəni dəyərlər nəsildən-nəslə ötürülərək bu günümüzə gəlib çatıb. Azərbaycan tarixinin bu parlaq dövrü, həm də regionun gələcək inkişaf perspektivlərində arxeoloji, turizm və akademik tədqiqat sahələrinə təkan verir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qız Qalası XII əsrdə, Şirvanşahlar dövründə memarlıq müdafiə tikilisi kimi inşa olunub. Silindrik gövdəsi və daxili mərtəbə planı strateji mövqeyə uyğun hazırlanıb. Portal üzərində kitabə yoxdur, lakin memarlıq tədqiqatları əsasında XII əsrə aid edilməsi təsdiqlənib. XVI əsrdə həyata keçirilən bərpa işlərindən sonra qala günümüzə qədər gəlib çatıb.
Orijinal məscid VII əsrdə inşa edilsə də, XI əsrin sonunda baş verən zəlzələ nəticəsində dağıldı. 1124-cü ildə Şirvanşah Mənuçəhrin əmri ilə yenidən tikilərək üç nefli plana uyğun olaraq genişləndirildi. Yenidənqurmada daşı-kərpic kombinasiyası və portal üzərində ərəb xəttatlığı motifləri tətbiq edildi. Bərpa işləri məscidin müdafiə xüsusiyyətlərini də gücləndirdi.
Yusif ibn Küsair məqbərəsi 1161-ci ildə Naxçıvanda Atabəylər dövrünün memarlıq məktəbinin əhəmiyyətli nümunəsi kimi tikilib. Silindrik əsaslı quruluşu və kirəmit bəzək panelləri məqbərənin xarici görünüşünə unikal estetik təmin edir. İçəridə daşaltı xəttatlıq kitabələri dini-mistik məzmun daşıyır. Bu məqbərə Atabəylər dövlətinin siyasi və mədəni gücünü simvolizə edir.
Mümine Xatun məqbərəsi 1186-cı ildə Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın anası Mümine Xatun xatirəsinə inşa edilib. Quraşdırılmış kitabədə xanədanın tarixi və dini məzmunlu ayələr yer alır. Memarlıq üslubu mozaika, kirəmit və daşaltı yazıların sintezi ilə seçilir. Kompleksin daxili məkanında mərkəzi salınan qəbir otağı kubik formadadır.
Bu dövrdə “xəta” və “divani” xəttləri geniş istifadə olunurdu. Kitabətlərdə ərəb qrafikası dini və elmi mətnləri daşıyırdı. Ornament panellərində qrafik naxışlar bitki və geomеtrik motivlərlə sintez olunurdu. Daşaltı işlərdə kontrast və kölgə oyunu bədii təsiri gücləndirirdi.
Zərgərlik məmulatları filigraan, nişan və daş-qaş emalı texnikaları ilə hazırlanırdı. Qızıl və gümüşdən düzəldilən sırğalar, üzük və boyunbağılar stilizə edilmiş bitki və heyvan fiqurları daşıyırdı. Zərgərlər korpusu incə işlənmiş xətli naxışlarla bəzəyirdilər. Bu məhsullar şəhər və kənd bazarlarında yüksək tələbata malik idi.
Mədrəsələrdə Quran təfsiri, fiqh, ədəbiyyat və riyaziyyat tədris olunurdu. Müəllim və tələbə arasında dialoqa əsaslanan mühazirələr keçirilirdi. Tələbələr kitabətabə və xəttatlıq bacarıqlarını da inkişaf etdirirdilər. Diplom işləri dini-hüquqi mövzular üzrə haşiyələr şəklində qorunub saxlanır.
“Suzanne” adlanan memarlıq termini yoxdur; bu, Ingilis adı ola bilər. XII əsr Azərbaycan memarlığında Şirvanşah və Atabəy üslubları aktual idi. Onlara xas elementlər kubik əsaslı məqbərələr, silindrik qüllələr və portal ornamentikasidır. Memarlıq terminlərində tərifləri sərhədləndirən konkret adlar memarlıq tədqiqatları əsasında formalaşıb.
XII əsrə aid UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilən Azərbaycan abidələri sırasında İçərişəhər və Qız Qalası var. İçərişəhərdə XIX əsrə qədər olan irsi əhatə edən tikililər qorunub saxlanıb. Qız Qalası memarlıq müdafiə sənətinin nadir nümunəsidir. Hər iki obyekt tarixi məskunlaşmanın və sənətkarlığın göstəricisidir.
Bu dövr regionun mədəni-genetik xəttini müəyyən edib, memarlıq, kitabətabə, xəttatlıq və zərgərlik ənənələrini formalaşdırıb. Hazırkı bərpa işlərində eyni texnologiya və materiallardan istifadə olunur. Mənbə əsərləri gənc alimlər və memar tələbələr üçün əsas tədqiqat obyektidir. XII əsrin irsindən ilhamlanan müasir layihələr tarixi-mədəni dəyərlərlə harmoniya yaradır.
