Azərbaycanın müasir tarixində elə hadisələr var ki, onlar təkcə bir millətin deyil, bütün insanlığın vicdanında əbədi iz qoyur. Xocalı faciəsi də məhz belə unudulmaz və dəhşətli bir tarixi hadisədir. 26 fevral 1992-ci il gecəsi Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin Xocalı şəhərində baş verən soyqırımı yalnız XX əsrin deyil, ümumilikdə bəşər tarixinin ən dəhşətli cinayətlərindən biri kimi qəbul edilir. Bu hadisə təkcə Azərbaycan xalqının deyil, bütün ədalətpərvər dünyanın ağrısıdır. Xocalı faciəsi həm insanlıq, həm də milli tarix baxımından böyük bir dərs, unudulmamalı bir xatirə və gələcək nəsillərə ibrət olan bir hadisədir.
Xocalı şəhərinin coğrafiyası və strateji mövqeyi
Xocalı Qarabağ bölgəsinin Şuşa və Ağdam şəhərləri arasında, dağətəyi bir ərazidə yerləşirdi. 1992-ci ilədək burada 7 minə yaxın azərbaycanlı yaşayırdı. Xocalı regionun ən böyük qəsəbələrindən biri olmaqla yanaşı, mühüm strateji əhəmiyyətə malik idi. Burada Qarabağın yeganə aeroportu yerləşirdi və şəhər həm coğrafi, həm də iqtisadi baxımdan Dağlıq Qarabağ regionunun əsas həlqəsi hesab olunurdu. Bütün bunlar Xocalının erməni silahlı birləşmələrinin hədəfinə çevrilməsinə səbəb oldu.
Qarabağ münaqişəsi və faciəyə aparan yol
1988-ci ildə başlanan Qarabağ münaqişəsi, SSRİ-nin dağılması və Azərbaycanda siyasi stabilliyin pozulması fonunda regionda silahlı toqquşmaların və erməni separatizminin artmasına gətirib çıxardı. Qarabağın bir çox yaşayış məntəqələri, o cümlədən Xocalı, davamlı olaraq hərbi blokada və hücumlarla üz-üzə qaldı. 1991-ci ilin payızından etibarən Xocalı tam mühasirəyə alınmışdı. Şəhərə nə ərzaq, nə dərman, nə də humanitar yardım çatdırmaq mümkün deyildi. Sakinlər çətin şəraitdə yaşamağa məcbur idi, uşaqlar, qadınlar, yaşlılar daim təhlükə içində idi. Bu mühasirə Xocalının düşmənə qarşı müqavimətini sarsıtsa da, şəhər əhalisi sonadək evini tərk etmədi.
25-dən 26-na keçən gecə: Faciənin başlanğıcı
1992-ci ilin fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə Xocalı şəhəri erməni silahlı birləşmələrinin və onlara dəstək verən keçmiş sovet 366-cı motoatıcı alayın ağır texnikası və canlı qüvvəsi ilə tam mühasirəyə alındı. Gecə saat 23:00-dan etibarən şəhər top və tanklardan atəşə tutuldu. Bir neçə saat ərzində Xocalı tamamilə alova qərq oldu, şəhərdə yaşamaq və müqavimət göstərmək mümkün olmadı.
Silahlı hücumla üz-üzə qalan dinc əhali – qadınlar, uşaqlar, qocalar və əlillər şəhəri tərk edib, qarlı meşələr və dağ yolları ilə Ağdam istiqamətinə çıxmağa məcbur oldular. Lakin onların bu çıxışı əvvəlcədən planlaşdırılmış pusquya düşdü. Qaçan insanların bir qismi meşədə donaraq, bir qismi isə erməni silahlı dəstələri tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Xocalı sakinləri ilə amansız davranış, kütləvi qırğın, işgəncə, vəhşilik, insan ləyaqətinin tapdalanması həmin gecənin əsas mənzərəsinə çevrildi.
Faciənin dəhşətli statistikası
Xocalı faciəsi nəticəsində 613 nəfər dinc sakin vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Onlardan 106-sı qadın, 63-ü uşaq, 70-i isə qoca idi. 487 nəfər ağır yaralandı, 1275 nəfər girov götürüldü. 8 ailə tamamilə məhv edildi. 150 nəfərin taleyindən isə hələ də xəbər yoxdur. Həmin gecə 56 nəfər xüsusi qəddarlıqla, başlarının dərisi soyularaq, gözləri çıxarılaraq vəhşicəsinə öldürülmüşdür. 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq isə bir valideynini itirdi. Girov götürülənlərin bir çoxu sonradan azad edilsə də, bəzilərinin taleyi hələ də müəmmalı olaraq qalır. Bu statistika təkcə bir şəhərin deyil, bütün bir millətin ağrısı və faciəsidir.
Şahidlər danışır: İnsanlıqdan kənar mənzərələr
Xocalıdan xilas olan şahidlərin ifadələri bu faciənin insanlığa qarşı törədilmiş ən böyük cinayətlərdən biri olduğunu sübut edir. O gecə xilas olmaq üçün qarlı, şaxtalı, meşəlik ərazilərdə saatlarla piyada yol gedən, uşağını, ailə üzvlərini gözləri önündə itirən, girov düşən və ya ağır yaralanan insanların rəvayətləri XXI əsrin insanına inandırıcı gəlməyəcək qədər dəhşətlidir. Qadınların, qocaların, körpələrin vəhşicəsinə öldürülməsi, insanlara qarşı işgəncə, qadınlara qarşı zorakılıq, insan cəsədlərinin təhqir edilməsi – bütün bunlar erməni silahlı dəstələrinin və onlara kömək edən qüvvələrin törətdiyi qəddarlığın bariz nümunəsidir.
Xocalı soyqırımı – beynəlxalq hüquq baxımından
Xocalı faciəsi təkcə bir şəhərin, bir ölkənin deyil, bütün bəşəriyyətin vicdanında qara ləkədir. Bu hadisə beynəlxalq hüquq baxımından soyqırımı kimi qiymətləndirilir. Soyqırımı 1948-ci il BMT-nin “Soyqırımı cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” Konvensiyasına görə, müəyyən milli, etnik, irqi və ya dini qrupun tamamilə və ya qismən məhv edilməsinə yönəlmiş hərəkətlərdir. Xocalıda baş verənlər də məhz azərbaycanlıların milli mənsubiyyətinə görə məqsədli şəkildə qırğını, işgəncəni və kütləvi qətlini ehtiva edirdi.
Azərbaycan bu faciənin soyqırımı kimi tanınması üçün beynəlxalq platformalarda davamlı olaraq mübarizə aparır. Bu istiqamətdə, “Xocalıya ədalət!” beynəlxalq kampaniyası 2008-ci ildən etibarən yüzlərlə ölkədə tanıtım, məlumatlandırma və maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirir. Hazırda bir sıra dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar Xocalı soyqırımını rəsmən tanıyıb və bu cinayətin günahkarlarının cəzalandırılmasını tələb edirlər.
Xocalı faciəsinin təsdiqlənmiş faktları və beynəlxalq reaksiya
Xocalı faciəsi zamanı baş verən dəhşətli hadisələr beynəlxalq jurnalistlər, hüquq müdafiəçiləri və müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən də sənədləşdirilib. Bir sıra dünya mediası – “The New York Times”, “The Washington Post”, “Le Monde”, “Human Rights Watch” kimi təşkilatlar və qəzetlər hadisələrin qurbanlarının və şahidlərinin danışdıqlarını dərc ediblər. “Human Rights Watch” hesabatında qeyd olunur ki, Xocalıda baş verənlər hərbi cinayət, insanlığa qarşı cinayət və soyqırımı faktı kimi qiymətləndirilə bilər.
Bəzi beynəlxalq qurumlar və ölkələr (məsələn, Pakistan, Meksika, Kolumbiya, Sudan, Bosniya və Herseqovina və başqaları) Xocalı soyqırımını rəsmi şəkildə tanıyıblar. Buna baxmayaraq, hələ də beynəlxalq səviyyədə bu faciənin lazımi dərəcədə hüquqi qiymət alması üçün Azərbaycan dövləti və xalqı mübarizəsini davam etdirir.
Faciənin sosial və psixoloji təsiri
Xocalı faciəsi, təkcə qurbanlarını yox, sağ qalan insanların da həyatında dərin iz qoydu. Xocalıdan sağ çıxan uşaqlar, qadınlar, yaşlılar uzun illər psixoloji travma ilə yaşamağa məcbur oldular. Onlar həm doğma evlərini, həm yaxınlarını, həm də gələcəklə bağlı ümidlərini itirdilər. Xocalıdan məcburi köçkün düşən ailələr ölkənin müxtəlif rayonlarında, qaçqın düşərgələrində çətin şəraitdə yaşadılar. Bu faciə Azərbaycan cəmiyyətində milli birliyə, milli kimliyin daha da möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Həm dövlət, həm ictimaiyyət, həm də yeni nəsil Xocalı həqiqətlərinin yayılması və dünyaya çatdırılması istiqamətində böyük işlər gördü və görməkdədir.
Xocalı faciəsinin Azərbaycan ədəbiyyatı, incəsənəti və kollektiv yaddaşındakı yeri
Xocalı faciəsi Azərbaycan xalqının kollektiv yaddaşında əbədi iz qoyub. Bu hadisə ədəbiyyatda, musiqidə, teatr və rəssamlıqda dəfələrlə işlənib. Onlarla şeir, roman, povest, sənədli film və bədii əsər yazılıb. Xocalı faciəsinə həsr olunan abidələr təkcə Bakıda deyil, Azərbaycanın bir çox şəhərlərində və hətta ölkədən kənarda da ucaldılıb. 26 fevral hər il ölkə miqyasında Xocalı faciəsinin ildönümü kimi qeyd edilir, məktəblərdə, universitetlərdə, dövlət və qeyri-hökumət təşkilatlarında anım tədbirləri keçirilir, şəhidlərin xatirəsi ehtiramla yad olunur.
Xocalı faciəsi və dünya ictimaiyyəti
Xocalı faciəsi bir daha sübut etdi ki, sülh və təhlükəsizlik yalnız beynəlxalq hüquqa hörmət, haqsızlığa qarşı səssiz qalmamaqla mümkündür. Azərbaycan xalqı ədalət axtarışında, Xocalı soyqırımının dünya ictimaiyyəti tərəfindən tanınmasında, bu cinayətə qiymət verilməsində, insanlıq əleyhinə cinayət törədənlərin cəzalandırılmasında israrlıdır. Hər il dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan azərbaycanlılar, diaspor nümayəndələri, tələbələr, beynəlxalq təşkilatlar Xocalı faciəsi ilə bağlı müxtəlif tədbirlər keçirir, məlumatlandırıcı kampaniyalar, konfranslar, sərgilər təşkil edirlər. “Xocalıya ədalət!” şüarı artıq beynəlxalq bir hərəkatın əsas rəmzinə çevrilib.
Ermənistan tərəfinin məsuliyyəti və tarixə baxış
Xocalı faciəsi Ermənistan tərəfindən uzun müddət inkar edilsə də, sonradan erməni siyasi və hərbi dairələrində iştirak edən bəzi şəxslər öz müsahibələrində bu faciəni təsdiqləyiblər. Keçmiş “Dağlıq Qarabağ respublikası”nın “rəhbərləri” və Ermənistanın o dövrdəki siyasi və hərbi elitası bir neçə dəfə mediaya verdikləri açıqlamalarda Xocalıda məqsədli şəkildə kütləvi qırğın törədildiyini etiraf ediblər. Bu, hadisənin əvvəlcədən planlaşdırılmış və məqsədli şəkildə həyata keçirildiyini bir daha sübut edir.
Xocalı faciəsi nəyi dəyişdi? Siyasi və tarixi nəticələr
Xocalı faciəsi Azərbaycanın Qarabağ müharibəsində dönüş nöqtəsi oldu. Bu hadisədən sonra Azərbaycan cəmiyyətində milli birlik və mübarizə ruhu daha da gücləndi. Xocalının işğalı, soyqırımı və kütləvi qırğınların şahidi olmaq ölkədə ordu quruculuğuna, siyasi və diplomatik səylərin gücləndirilməsinə təkan verdi. Faciənin ağır nəticələrindən dərs çıxaran Azərbaycan dövləti milli təhlükəsizlik, humanitar yardımlar, məcburi köçkünlərin sosial müdafiəsi, ölkənin informasiya siyasəti və beynəlxalq lobbiçiliyi sahəsində ciddi addımlar atdı.
Xocalı həqiqətlərinin yeni nəsillərə ötürülməsi və maarifləndirmə
Bu gün Azərbaycanda Xocalı faciəsi yalnız tarix dərslərində yox, həm də vətəndaş cəmiyyətinin, ailələrin gündəlik həyatında yaşadılır. Gənc nəsil üçün vətənpərvərlik, milli kimlik, humanizm və insan haqları mövzularında əsas nümunələrdən biri Xocalı faciəsidir. Məktəblərdə, universitetlərdə, sosial layihələrdə Xocalı şəhidlərinin xatirəsi ehtiramla yad olunur, onların yaşadıqları dərdlər gələcək nəsillərə çatdırılır. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı Xocalının tarixi həqiqətini bilməli, onu beynəlxalq auditoriyaya düzgün təqdim etməyi bacarmalıdır.
Faciənin ədalətli qiymət alması: Ədalət və sülh çağırışı
Xocalı faciəsi Azərbaycan xalqının ədalət, sülh və təhlükəsizlik uğrunda mübarizəsinin simvoludur. Tarixi və hüquqi baxımdan bu hadisənin soyqırımı kimi tanınması üçün Azərbaycan dövləti və vətəndaş cəmiyyəti bütün imkanlardan istifadə edir. Dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlı üçün Xocalı şəhidlərinin xatirəsi müqəddəsdir və bu faciənin unudulmaması, beynəlxalq səviyyədə tanınması üçün səylər davam edir. Xocalının unudulmaması, faciəyə hüquqi və siyasi qiymətin verilməsi, sülhə və ədalətə gedən yolda bütün insanlıq üçün bir çağırışdır.
Xocalı faciəsi 25-dən 26-na keçən gecə, 1992-ci ilin fevral ayında, Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində yerləşən Xocalı şəhərində baş verib.
Əsas səbəblər Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, Ermənistan silahlı qüvvələrinin və keçmiş SSRİ-nin 366-cı motoatıcı alayının birgə hücumları, Xocalının strateji mövqedə yerləşməsi və bölgədəki separatist siyasətlər idi.
Rəsmi məlumata görə, 613 nəfər dinc sakin amansızcasına qətlə yetirilib. Onlardan 106-sı qadın, 63-ü uşaq, 70-i qoca idi.
150-dən çox insan itkin düşüb, 1275 nəfər isə girov götürülüb. Bir çox girovlar sonradan azad edilsə də, bəzilərinin taleyi bu günə qədər naməlum olaraq qalır.
Onlarla uşaq, qadın, yaşlı xüsusi qəddarlıqla öldürülüb, bədən üzvləri kəsilib, başlarının dərisi soyulub, qadınlara və uşaqlara qarşı insanlığa sığmayan vəhşiliklər törədilib.
Bəzi dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar Xocalı hadisəsini soyqırımı və insanlığa qarşı cinayət kimi tanıyıb. Lakin bir çox ölkələr hələ də bu hadisəyə lazımi siyasi-hüquqi qiymət verməyib.
Faciədən sağ çıxanlar əsasən şəhər sakinləri, qadınlar, uşaqlar və yaşlılardır. Onların ifadələri və xatirələri faciənin dəhşətli tərəflərini bir daha təsdiqləyir.
Faciə Azərbaycan xalqının milli birliyini gücləndirib, milli kimliyi, vətənpərvərlik ruhunu artırıb, ədalət uğrunda mübarizəyə stimul verib. Xocalı hər il ölkə miqyasında anılır.
Faciə Azərbaycan xalqının milli birliyini gücləndirib, milli kimliyi, vətənpərvərlik ruhunu artırıb, ədalət uğrunda mübarizəyə stimul verib. Xocalı hər il ölkə miqyasında anılır.
Faciə hər il fevralın 26-da anılır, məktəb və universitetlərdə, media və ictimai tədbirlərdə geniş işıqlandırılır. Ədəbiyyat, incəsənət, filmlər və abidələr vasitəsilə yeni nəsillərə ötürülür.
Xocalı faciəsi Azərbaycan tarixinin, Qarabağ münaqişəsinin ən qanlı, ən faciəli, ən ağrılı səhifəsidir. Bu faciə təkcə bir gecənin yox, bütöv bir xalqın illərlə yaşadığı ağrının, iztirabın və haqsızlığın simvoludur. Xocalının adı daim anılacaq, şəhidlərin xatirəsi heç vaxt unudulmayacaq. Azərbaycan xalqı bu dəhşətli hadisəni hər zaman yad edəcək, Xocalı həqiqətlərinin dünyaya çatdırılması və faciənin ədalətli qiymət alması üçün mübarizəsini davam etdirəcək. Xocalı faciəsi bir daha göstərdi ki, sülh və ədalət üçün mübarizə heç vaxt dayanmamalıdır, insanlıq öz vicdanına sadiq qalmalıdır.
