Xocalı tarixin acı izlərini dərindən hiss etdirən Azərbaycan şəhəridir. 26 fevral 1992-ci ildə Ermənistan silahlı qüvvələri və 366-cı Rusiya hərbi alayı burada dinc azərbaycanlı sakinlərə qarşı soyqırım törədərək 613 nəfərin qətlinə səbəb oldu . 30 ildən çox davam edən işğalın sonunda Xocalı 24 sentyabr 2023-cü ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edildi və beynəlxalq hüququn bərpasına yeni mərhələ yarandı .. Şəhərin blokadası dövründə ərzaq, su və dərman çatışmazlığı sakinlərin həyatına təhlükə yaradırdı. İşğal illərində tarixi-memarlıq abidələri dağıdıldı, bir çox ailələr doğma yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Azadlıq xəbərinin yayıldığı gün hər kəs inanmadan sevinclə qarşılaşdı, paytaxtdan və bölgələrdən gələn köməkçilər Xocalının bərpası üçün dərhal işlərə başladı. Bu böyük qayıdış eyni zamanda hüquqi və diplomatik-davranış məsələlərini də gündəmə gətirdi. Şəhərin yenidənqurulması Planlaşdırma və Bərpa Agentliyi tərəfindən “Xocalı Bərpa Proqramı” çərçivəsində həyata keçirilir. Azad edilən ərazilərin mina təhlükəsindən təmizlənməsi, yolların bərpası və ilk mərhələdə 500 evin təmiri işləri başa çatmaq üzrədir. Gələcəkdə Xocalının sosial-iqtisadi infrastrukturunun – məktəb, xəstəxana və mədəniyyət evinin – tam bərpası və yeni iş yerlərinin açılması nəzərdə tutulur. Qayıdış prosesində dövlət və ictimai təşkilatlar, diaspor nümayəndələri intensiv fəaliyyət göstərir. Xocalının dirçəlişi xalqa məxsus dirəniş ruhunu və vətənpərvərlik nümunəsini əyani olaraq təsdiqləyir.
Tarixi fon
Xocalı regionunun tarixi Qacarlar dövrünə, hətta daha əvvələ uzanır. Şəhər Amu Dəryanın sol sahilində, Qarabağ dağ silsiləsinin ətəyində strateji ticarət yolunun kəsişmə nöqtəsində yerləşirdi. XIX əsrdə Rusiya imperiyası əraziləri işğal edəndə Xocalı qəza mərkəzi statusu almış, rus-ərəb-sərsəng qarışıq memarlığına malik yaşayış məskəninə çevrilmişdi.
Sovet dövründə 1930–40-cı illərdə kolxoz və sovxoz təsərrüfatlarının yaradılması kənd təsərrüfatını canlandırdı. 1980-ci illərin sonlarında əraziyə sərhəd xidmətləri gücləndirildi, lakin 1988-ci ildən başlayan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Xocalını da təsir dairəsinə saldı.
Xocalı soyqırımı
1992-ci ilin soyuq fevral səhərində başlayan qətliam Xocalıda dinc əhaliyə qarşı törədilən ən ağır cinayət idi. Qaradan diversiya qrupları və 366-cı Rusiya hərbi alayı şəhəri mühasirəyə aldı, sakinlərin qaçışı zamanı atəşə tutdu. 613 nəfər qətlə yetirildi, 1 275 nəfər yaralandı, 8 000-dən çox insan ev-eşikdən didərgin düşdü .
Hadisə beynəlxalq hüquq və insan haqları təşkilatlarının diqqətini çəkdi. Xocalı soyqırımı bir neçə ölkədə “genosid” statusu ilə tanındı, qanunvericilikdə etnik təmizləmə nümunəsi kimi qeydə alındı.
Xocalı Şeiri:
Duz basdılar yarana,
Layla, Xocalım, layla.
Düşdün gülləborana,
Layla, Xocalım layla.
Namərdi kim çağırdı?
Göydən ölüm yağırdı.
Dilnən demək ağırdı,
Layla, Xocalım layla.
Daş üstə daşmı qaldı,
Salamat başmı qaldı,
Gözümdə yaşmı qaldı,
Layla, Xocalım layla.
Qaçdı Novruzun tamı,
Kimdi yandıran şamı?
Yas elədin bayramı,
Layla, Xocalım layla.
Dərdin kimi acı yox,
Ağrı var, əlacı yox.
Ağlamağa bacı yox,
Layla, Xocalım layla.
Hisdi, pasdı, qurumdu,
Tüstü burum-burumdu.
Hər tərəf uçurumdu
Layla, Xocalım layla.
Bu torpağın canısan,
Selə dönmüş qanısan.
Sən kimin qurbanısan?
Layla, Xocalım, layla.
Xocasan, xocan hanı?
Cavansan, qocan hanı?
Tüstülü bacan hanı?
Layla, Xocalım, layla.
Çıxmağa yol olmadı,
Qucmağa qol olmadı.
Üzməyə sal qalmadı,
Layla, Xocalım, layla.
Məndən küsdü soyadım,
Namərd olsun qoy adım.
Səni necə oyadım?
Layla, Xocalım, layla.
Kədər düşdü payına,
Səndən çətin yayına.
Hay vermədik hayına,
Layla, Xocalım, Layla.
Yara sarıyan hanı?
Haqdan yarıyan hanı?
Yurdu qoruyan hanı?
Layla, Xocalım, layla.
Şuşanın ətəyi qan,
Bali qan, petəyi qan.
Düşmənin kötəyi qan,
Layla, Xocalım, layla.
İtən çənim olaydı,
Bitən dənim olaydı.
Vətən mənim olaydı,
Layla, Xocalım, layla.
Yatan çətin ayıla,
Çətin adam sayıla.
Heyif Şah İsmayıla,
Layla, Xocalım, layla.
Dünya darmı görəsən?
Qulaq karmı görəsən?
Allah varmı görəsən?
Layla, Xocalım, layla.
İşğal illərində gündəlik həyat
Blokada şəraitində Xocalıda qida, təmizlik vasitələri və dərman çatışmazlığı müşahidə olunurdu. Elektrik enerjisi və içməli su təminatı kəsilirdi, təmizlik işləri dayanırdı.
Təcili tibbi müdaxilə üçün xəstəxana fəaliyyət göstərsə də, avadanlıq və dərmanlar çatmırdı. Sakinlər yeraltı bulaqlardan su götürüb ehtiyaclarını ödəməyə çalışırdılar.
Coğrafi mövqe və iqlim
Xocalı Qarabağ dağ silsiləsinin cənub ətəyində, dəniz səviyyəsindən 1 050 metr yüksəklikdə yerləşir. Ərazi mülayim quraq iqlimə malikdir – yaylar +25…+35 °C, qışlar −5…+5 °C temperatur diapazonunda keçir.Dağlıq relyef heyvandarlıq və zəngin otlaqlar üçün əlverişlidir. Qar örtüyü dekabrdan martadək ortalama 50 sm qalınlıqda olur ki, bu da xizəksürmə və ekoturizm üçün əlavə potensial yaradır.
İqtisadi struktur və demoqrafiya
1992-ci ildən əvvəl Xocalının əhalisi təxminən 6 300 nəfər təşkil edirdi. Əsas məşğulluq sahələri kənd təsərrüfatı, barama ipəkçiliyi və heyvandarlıq idi.Soyqırım və işğal səbəbindən əhali didərgin düşdü. Hal-hazırda bərpa proqramı çərçivəsində qayıdış mərhələsində olan sakin sayı təxminən 1 200 nəfərdir.
| Parametr | Məlumat |
|---|---|
| Əvvəlki əhali (1992) | 6 300 nəfər |
| Soyqırım qurbanları | 613 nəfər |
| İşğala məruz qalma tarixi | 26 fevral 1992 |
| Azad olunma tarixi | 24 sentyabr 2023 |
| Cari əhali (2024) | Bərpa mərhələsindədir |
| Ərazi | 72 km² |
Azad olunma əməliyyatı
2023-cü ilin son yay fəslində həyata keçirilən “Zəfər Hərbi Əməliyyatı” çərçivəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Xocalıya doğru irəlilədi. 24 sentyabr 2023-cü ildə şəhər tamamilə nəzarətə götürüldü.
Cənab Prezident İlham Əliyev 15 oktyabr 2023-cü ildə Xocalıda Azərbaycan bayrağını qaldıraraq ölkənin suverenliyinin bərpasını simvolik şəkildə təsdiqlədi.
Bərpa və gələcək perspektivlər
Azad edilmiş ərazilərdə mina təmizlənməsi işləri aparılır, infrastruktur yenidən qurulur. Şəhərin aeroportu və yolları təmir olunur, 500-dən çox ev və ictimai obyekt bərpa mərhələsindədir.
2024–2025-ci illərdə məktəb, xəstəxana və mədəniyyət evi tikintisi planlaşdırılır. Xocalının iqtisadiyyatı kənd təsərrüfatı, turizm və xizək idmanı əsasında yenidən qurulacaq.
Mədəni irs və xatirə mərasimləri
Xoca şəhərinin mərkəzində memorial kompleksi tikilərək soyqırım qurbanlarının xatirəsi əbədiləşdirilir. Hər il 26 fevral “Xocalı faciəsi” anma günü kimi ölkə səviyyəsində qeyd olunur.Tələbə və gənclər üçün konfranslar, sərgilər və maarifləndirici proqramlar təşkil edilir. Diaspor təşkilatları dünya ölkələrində “Justice for Khojaly” kampaniyası aparırlar.
Xocalının faciəsi dünya ictimaiyyətinə insanlığa qarşı törədilən cinayətlərin unudulmaması zərurətini xatırladır. 24 sentyabr 2023-cü ildə əldə edilən azadlıq tarixi, 32 illik ayrılığa son qoymaqla, insanların doğma yurduna dönüşünün simvoludur. Şəhərin bərpası, infrastrukturun yenidən qurulması və mina təmizləmə işləri əməkdaşlıq və vəhdət nümunəsidir. Qayıdan sakinlərin evlərinin açarlarını alması sevinc və kədərin, xətirə və ümidin eyni çağırışıdır. Yeni məktəblər və xəstəxanalar gələcək nəsillərin rifahını təmin edəcək. Soyqırım memorialı isə tarixdən dərs çıxarmağın əvəzsiz vasitəsidir. Kənd təsərrüfatı və turizm layihələri regionun iqtisadi davamlılığını formalaşdıracaq. Qarabağ dirçəldikcə Xocalı da dirçəldir, birgə zəfər və birlik hekayəsini tamamlayır. Tarixi ədalət və insan haqlarının bərpası uğrunda mübarizənin simvolu olaraq Xocalı hər zaman qəlblərdə yaşayacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Xocalı soyqırımı 26 fevral 1992-ci ildə Ermənistan silahlı qüvvələri və 366-cı Rusiya hərbi alayı tərəfindən törədilib. Dinc azərbaycanlı sakinlərə qarşı təşkil edilmiş hücum zamanı 613 nəfər qətlə yetirilib. Həmin gecə 8 000-ə yaxın insan doğma yurd-yuvasından didərgin düşüb. Bu hadisə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi çərçivəsində ən böyük insanlıq faciəsi kimi tarixə düşüb.
24 sentyabr 2023-cü ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri “Zəfər Hərbi Əməliyyatı” çərçivəsində Xocalının azadlığını təmin edib. Şəhərin azad olunması Qarabağın digər işğal olunmuş ərazilərinin geri qaytarılması prosesinin mühüm tərkib hissəsi olub. 15 oktyabr 2023-cü ildə Prezident İlham Əliyev Xocalıda bayrağımızı sancmaqla azadlığı simvolik şəkildə təsdiqləyib. Bu tarix Xocalı sakinlərinin və bütün Azərbaycan xalqının qələbə sevinci olmuşdur.
Xocalı Qarabağ dağ silsiləsinin cənub ətəyində, dəniz səviyyəsindən 1 050 metr yüksəklikdə qərar tutmuşdur. Şəhər Amu Dərya vadisi istiqamətində, Qarabağ regionunun şimal-qərb hissəsində yerləşir. Dağlıq relyef yaylaq-otlaqlar üçün əlverişli şərait yaradır, eyni zamanda qış idman növləri üçün potensiala malikdir. Ərazidə mülayim quru subtropik iqlim hökm sürür.
1992–2023-cü illərdə Xocalı tam blokadada qaldı. Elektrik enerjisi, içməli su və qida məhdudiyyəti yaşayış şəraitini ağırlaşdırdı. Təcili tibbi yardım üçün məhdud resurslar, əhalinin gündəlik ehtiyaclarını ödəməkdə çətinliklər yaratdı. Xocalı sakinləri yeraltı bulaqlardan su çəkib, kifayət qədər qida üçün rayon mərkəzinə gedişə məcbur idilər.
Xocalı soyqırımından sonra dinc sakinlərin çoxu evlərini tərk edərək ətraf rayon və ölkələrə sığındı. Məcburi köçkün statusu alan ailələr bir çox halda yardım təşkilatları və dövlət proqramları çərçivəsində məskunlaşdı. Qarabağa qayıdış planlarına qədər on minlərlə insan xarici ölkələrdə və digər bölgələrdə məskunlaşdı. 2023-cü ildə başlayan qayıdış prosesi didərginlərin doğma yurdlarına dönüşünü təmin etdi.
Azad edilmiş ərazilərdə mina təmizlənməsi, yol infrastrukturu və ictimai obyektlərin – məktəb, xəstəxana, mədəniyyət evi və yaşayış evlərinin – bərpası prioritetdir. Dövlətin “Xocalı Bərpa Proqramı” çərçivəsində beynəlxalq işçi qrupları ilə ortaq layihələr həyata keçirilir. Sakinlərə təmirdən sonra evlərin açarları təqdim olunur. Qayıdış prosesi monitorinqi üçün xüsusi komissiyalar yaradılıb.
Bərpa işləri qismən təmir, qismən yenidənqurma formada aparılır. 500-dən çox fərdi ev, yol, su və kanalizasiya sistemləri yenilənir. Şəhər mərkəzində yeni park, abidə və meydan layihələri hazırdır. Turizm infrastrukturu çərçivəsində xizək və ekoturizm marşrutları yaradılır.
Xocalı soyqırımının xatirəsinə memorial kompleksi tikilir və şəhərin mərkəzində ucaldılacaq. Bəhs edilən kompleksdə 613 qurbanın adları öz əksini tapacaq. Hər il 26 fevral tarixində burada anma mərasimləri keçirilir. Həmçinin Baku və Gəncə kimi şəhərlərdə xatirə abidələri var.
Gələcəkdə şəhərdə kənd təsərrüfatı, arıçılıq və balıqçılıq kimi sahələrin inkişafı planlaşdırılır. Turizm üçün xizək sənayesi və ekoturizm marşrutları hazırlanır. Yerli sənətkarlığın dəstəklənməsi üçün yaradıcılıq mərkəzləri açılacaq. Təhsil və səhiyyə obyektlərinin tam bərpası əhalinin həyat səviyyəsini artıracaq.
Xocalının azad olunması Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həll istiqamətində mühüm addımdır. 1992-ci il faciəsinə məruz qalan dinc sakinlərin doğma yurdlarına dönüşü ictimai ədalət hissini təmin edir. Dünya ictimaiyyətinə insan hüquqlarının müdafiəsi mesajı verir. Bu həm də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasının simvolik təzahürüdür.
