Xötək: Mənası və Mənşəyi

Xötək Azərbaycan dilində həm ədəbi dildə, həm də bəzi dialektlərdə işlədilən, çoxşaxəli mənalara malik maraqlı sözlərdən biridir. Xötək sözü Azərbaycan dilinin zənginliklərindən birini təşkil edir. Bu söz həm məcazi, həm də əsl mənada işlədilərək müxtəlif məkanlarda, sosial qruplarda və həyat sahələrində özünəməxsus çalarlarla istifadə olunur. Xötək sözü həm sərtlik, həm də heyvandarlıqla əlaqəli mənalar daşıyır. Məsələn, bəzi bölgələrdə “xötək” sözü camış balasına da aid edilir. Bu da sözün Azərbaycan mədəniyyətindəki xüsusi yerini göstərir. Xötək sözü dialektlərdə fərqli formalarda işlədilir və dilin zənginliyini əks etdirir.

Xötək nə deməkdir?

Xötək sözü Azərbaycan dilində bir neçə mənada işlədilir. Ən çox yayılmış mənaları bunlardır:

Fiziki mənada: Sərt, kobud, kələ-kötür, nahamar səth deməkdir. Məsələn, “Bu daş çox xötəkdir” deyildikdə, daşın kobud, pürüzlü olduğu nəzərdə tutulur. Bu mənada xötək sözü adətən yol, divar, daş, taxta, torpaq kimi fiziki obyektlərə aid edilir və bu obyektlərin hamarlıqdan uzaq, sərt səthə malik olduğunu vurğulayır. Belə hallarda xötək sözündən istifadə həm məişətdə, həm də təsərrüfatla bağlı fəaliyyətlərdə yaygındır.

Məna baxımından: Mürəkkəb, dolaşıq, çətin bir vəziyyət və ya iş mənasında da işlədilir. Məsələn, “Bu iş çox xötəkdir” deyildikdə, işin mürəkkəbliyi, çətinliyi və ya qarışıqlığı vurğulanır. Bu mənada söz hadisələrə, proseslərə, həyat hadisələrinə aid edilir və insanın qarşılaşdığı çətinlikləri təsvir etmək üçün işlədilir. Məsələn, “Bu məsələ çox xötəkdir, onu həll etmək asan deyil” deyildikdə məsələnin mürəkkəbliyi diqqətə çatdırılır.

Bu söz həm əşyaların xüsusiyyətlərini, həm də hadisələrin mürəkkəbliyini təsvir etmək üçün işlədilir. Beləliklə, xötək sözü həm konkret, həm də abstrakt mənada Azərbaycan dilində işlənərək, müxtəlif vəziyyətlərdə öz təsirli rolunu göstərir. Bu, sözün zəngin və çoxşaxəli mənalandırma gücünün bir göstəricisidir.

Xötək sözünün “camış balası” mənası

Xötək sözünün maraqlı mənalarından biri də bəzi bölgələrdə “camış balası” mənasında işlədilməsidir. Bu xüsusilə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan ərazilərdə geniş yayılıb. Camış balaları adətən kök, bədəncə iri, kobud görünüşlü olur. Buna görə də bəzi bölgələrdə camaat camış balasına “xötək” deyə müraciət edir. Məsələn:

• “Xötəyi çölə burax, otlasın” – camış balasını otlamağa burax deməkdir.
• “Xötək yaxşı kökəlib” – camış balasının yaxşı bəsləndiyini göstərir.

Bu cür istifadələr dilimizin zənginliyini və bölgələr üzrə fərqli danışıq nümunələrini göstərir. Əksər hallarda Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax kimi bölgələrdə bu məna ilə istifadə olunur.

Bəzən insanlar bir-birini zarafatla və ya kinayəli şəkildə “xötək” adlandırır. Məsələn:

• “Elə bil xötəkdir, hər yerə sığmır” – insanın kök, iri cüssəli olmasına işarə edir.
  Bu ifadə həm şən, həm də yumorlu mənada işlədilir.

Xötək sözünün lüğəvi mənası

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində xötək sözünün mənası “sərt, kobud, nahamar, pürüzlü” kimi izah olunur. Bu mənada xötək sözü “nahamar”, “kobud”, “pürüzlü” kimi sözlərin sinonimi hesab edilə bilər. Məsələn:

• “Yol çox xötəkdir” – yolun hamar olmadığını bildirir.
• “Divarın xötək olması evi köhnə göstərir” – divarın kobud səthə malik olduğunu göstərir.

Xötək sözü Azərbaycan dilində bəzi frazeoloji ifadələrdə də işlədilir:

• Xötək söz – sərt, kəskin söz deməkdir.
• Xötək iş – mürəkkəb, dolaşıq və çətin iş mənasında istifadə edilir.

Bu ifadələr əsasən şifahi danışıqda və bədii əsərlərdə rast gəlinir.

Xötək sözünün mənşəyi

Xötək sözünün etimoloji kökü barədə tam dəqiq məlumat olmasa da, türkdilli xalqlarda “kötək”, “qötək” kimi sözlərin mövcudluğu bu sözün qədim türk dilləri ilə əlaqəli olduğunu göstərir. Müxtəlif türkcə dialektlərdə də oxşar sözlər daha çox “kobud, pürüzlü, sərt” mənasında işlədilir.

Xötək sözü Azərbaycan mədəniyyətində həyatın çətinliklərini, qeyri-hamar yollarını və sərtliyi simvolizə edən sözlərdən biridir. Məsələn, “həyat çox xötəkdir” deyərək insanlar həyatın çətinliklərinə işarə edirlər. Bu da sözün həm məcazi, həm də bədii dildə istifadəsinə şərait yaradır.

Xötək sözü Azərbaycan dilinin zənginliyini, xüsusilə dialektlərin və şivələrin müxtəlifliyini göstərən əlamətdar sözlərdən biridir. Söz həm fiziki sərtliyi, həm də heyvandarlıqla bağlı mənanı ifadə edərək çoxmənalı işlənir. Bu xüsusiyyət Azərbaycan dilinin rəngarəngliyini artırır.

Xötək sözü Azərbaycan dilində həm “sərt, kobud, kələ-kötür” mənasında, həm də bəzi bölgələrdə “camış balası” mənasında işlədilən çoxşaxəli və maraqlı bir sözdür. Sözün müxtəlif mənaları Azərbaycan mədəniyyətində, dilində və şifahi xalq ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutur. Həm rəsmi dildə, həm də dialektlərdə işlədilən bu söz dilimizin zənginliyini göstərən nümunələrdəndir.