Xroniki : Tibbdə İzahı,Klinik Mənası, Psixikaya Təsiri

“Xroniki” termini dilimizə əsasən tibbi və elmi mətnlər vasitəsilə daxil olub. Sözün kökü qədim yunan dilindəki “chronos” (χρόνος) sözünə gedib çıxır və “zaman”, “vaxt” mənasını verir. Latınca “chronicus”, rusca “хронический”, türkçə “kronik”, ingiliscə “chronic” kimi qarşılıqları var. Azərbaycan dilində “xroniki” sözü əsasən “uzunmüddətli”, “davamlı” və “daimi xarakter daşıyan” deməkdir. Bu termin daha çox tibbi, sosial, psixoloji və bəzən ədəbi mətnlərdə rast gəlinir və hadisə, proses və ya xəstəliyin uzun müddət fasiləsiz davam etməsini bildirir.

Xroniki anlayışının tibbdə izahı və klinik mənası

Tibbi ədəbiyyatda “xroniki” termini ən çox xəstəliklərin xarakterini təsvir etmək üçün istifadə olunur. Xroniki xəstəliklər, adətən, uzun müddət – aylar, illər və ya ömür boyu davam edən, daimi və ya dövri olaraq təkrarlanan patologiyalardır. Kəskin (akut) xəstəliklərdən fərqli olaraq, xroniki xəstəliklər yavaş inkişaf edir, əlamətləri zəif və ya gizli ola bilər, lakin zaman keçdikcə orqanizmdə dayanıqlı dəyişikliklərə, funksional pozuntulara və həyat keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Xroniki xəstəliklərin nümunələri arasında şəkərli diabet, hipertoniya, astma, xroniki böyrək, qaraciyər və ürək-damar xəstəlikləri, xroniki artrit, bronxit və digərləri yer alır.

Xroniki xəstəliklərin yaranma səbəbləri və risk faktorları

Xroniki xəstəliklərin yaranmasına bir çox faktor təsir edir. Genetik meyllilik, irsi xəstəliklər, həyat tərzi (düzgün olmayan qidalanma, az hərəkət, siqaret və spirtli içkilərin qəbulu), ətraf mühitin çirklənməsi, psixoloji stress, bəzi infeksion və autoimmun proseslər xroniki patologiyaların əsas səbəbləridir. Məsələn, ürək-damar xəstəlikləri və şəkərli diabet əsasən həyat tərzi və qidalanma faktorlarından, xroniki bronxit isə siqaret çəkmədən, xroniki böyrək xəstəlikləri isə həm genetik, həm də xarici səbəblərdən yarana bilər.

Xroniki və kəskin xəstəliklərin fərqləri

Xroniki və kəskin xəstəliklər əsasən vaxt intervalı, əlamətlərin intensivliyi və klinik gediş baxımından bir-birindən fərqlənir. Kəskin xəstəliklər qəfil başlayır, əlamətləri sürətlə inkişaf edir və müalicədən sonra tam sağalma mümkündür (məsələn, soyuqdəymə, kəskin angina, zədələr və s.). Xroniki xəstəliklər isə yavaş-yavaş başlayır, çox zaman mərhələlərlə inkişaf edir və əlamətləri illər boyu davam edə bilər. Onlar nadir hallarda tam sağalır, çox vaxt remissiya (əlamətlərin zəifləməsi) və residiv (təkrar güclənmə) mərhələləri ilə səciyyələnir.

Xroniki proseslərin bədənə və psixikaya təsiri

Xroniki xəstəliklər təkcə orqanizmin fiziki vəziyyətinə deyil, psixoloji və sosial statusuna da ciddi təsir edir. Uzunmüddətli ağrı, davamlı dərman qəbulu, həyat keyfiyyətinin pisləşməsi və məhdudiyyətlər xəstədə depressiya, narahatlıq, özünə inamın azalması, sosial təcrid və hətta psixosomatik pozuntulara yol aça bilər. Xroniki xəstəlikləri olan insanlar üçün psixoloji və sosial dəstək, reabilitasiya və peşəkar psixoloq yardımı olduqca vacibdir.

Xroniki xəstəliklərin müalicəsi və idarə olunması

Xroniki xəstəliklərin müalicəsi, əsasən, həyat tərzinin dəyişdirilməsi, düzgün qidalanma, fiziki aktivlik, dərman vasitələri və bəzən cərrahi müdaxiləni əhatə edir. Müalicənin məqsədi xəstəliyin gedişini yavaşlatmaq, əlamətləri azaltmaq, həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və fəsadların qarşısını almaqdır. Xroniki xəstəliklərin idarəsində profilaktika və erkən diaqnostika əsas yer tutur. Müasir tibbin əsas prinsipi xəstənin vəziyyətini daim izləmək, fərdi müalicə planı tərtib etmək və sosial reabilitasiyanı təmin etməkdir.

Xroniki xəstəliklərin cəmiyyətə təsiri və sosial aspektləri

Xroniki xəstəliklər təkcə fərdin deyil, bütün cəmiyyətin sağlamlıq və iqtisadiyyatına ciddi təsir göstərir. Xroniki xəstəliklər əmək qabiliyyətinin azalmasına, işə çıxmama hallarının artmasına, uzunmüddətli müalicə və reabilitasiya xərclərinin çoxalmasına səbəb olur. Xroniki xəstəliklərə görə əhalinin həyat səviyyəsi, iqtisadi məhsuldarlıq və sosial təminat sistemləri də təsirlənir. Buna görə dövlətlər xroniki xəstəliklərin qarşısının alınması, erkən diaqnostika və sosial dəstəyin gücləndirilməsi üçün xüsusi proqramlar hazırlayır.

Xroniki xəstəliklər və profilaktikanın rolu

Profilaktika xroniki xəstəliklərin qarşısını almaqda əsas rol oynayır. Sağlam qidalanma, fiziki aktiv həyat tərzi, zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq, stressin idarə olunması, vaxtında tibbi müayinə və peyvəndləmə kimi tədbirlər bir çox xroniki xəstəliklərin inkişaf riskini azaldır. Xroniki xəstəliklərin profilaktikası üçün maarifləndirmə, kütləvi informasiya vasitələrinin iştirakı, sağlam həyat tərzinin təşviqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Xroniki proseslərin digər sahələrdə mənası

“Xroniki” sözü yalnız tibbdə deyil, sosial, psixoloji, iqtisadi və hətta siyasi diskursda da istifadə olunur. Məsələn, “xroniki yoxsulluq”, “xroniki stress”, “xroniki problemlər” kimi ifadələr müəyyən hadisə və ya prosesin uzun müddət həll olunmayan, davam edən və kompleks xarakter daşıdığını bildirir. Bu termin situasiyanın dəyişməzliyi və həllin çətinliyi vurğulamaq üçün geniş istifadə olunur.

Xroniki anlayışının ədəbi və gündəlik dilimizdə yeri

Ədəbi və publisistik mətnlərdə “xroniki” sözü tez-tez metaforik və ümumiləşdirici məna daşıyır. Xroniki yorğunluq, xroniki narazılıq, xroniki çatışmazlıq kimi ifadələr gündəlik dilimizdə də geniş işlənir. Bu tip ifadələr insan həyatında və cəmiyyətdə bir problemin uzun müddət davam etməsini, adiləşməsini və müəyyən qədər həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilməsini bildirir.

Xroniki sözü həm elmi, həm də gündəlik dilimizdə davamlı, uzun müddət fasiləsiz və ya təkrarlanan hadisə, xəstəlik və ya proseslərin ifadəsi kimi işlədilir. Xroniki xəstəliklər, problemlər və proseslər insanın həyat keyfiyyətinə, psixologiyasına, sosial və iqtisadi mühitə əhəmiyyətli təsir göstərir. Xroniki hallarla mübarizə üçün erkən profilaktika, düzgün həyat tərzi və psixoloji dəstək vacibdir. Xroniki anlayışı həyatımızın müxtəlif sahələrində mühüm rol oynayan və dərin məna kəsb edən bir termindir.

Ən Çox Verilən Suallar