Xronologiya: Elm kimi, Təqvim Sistemləri,Metodları

Xronologiya – hadisələrin, tarixi və ya elmi faktların müəyyən bir ardıcıllıqla zamana görə düzülməsi və öyrənilməsi elmi sahəsidir. Sözün kökü qədim yunan dilindəki “chronos” (zaman) və “logos” (elm, məntiq, təlim) sözlərinə gedib çıxır və birgə “zamanın öyrənilməsi”, “zaman ardıcıllığının elmi” kimi başa düşülür. Xronologiya təkcə tarixdə deyil, arxeologiya, astronomiya, geologiya, biologiya, filologiya və digər elmlərdə də zaman ardıcıllığının əsasını təşkil edir. Onun köməyi ilə bəşər tarixində baş vermiş hadisələrin, mədəniyyətlərin, dövlətlərin, mühüm yeniliklərin, elmi kəşflərin və təbiət hadisələrinin konkret vaxtı və dövrlər üzrə sıralanması mümkün olur.

Xronologiyanın elm kimi təşəkkül tapması

Xronologiya qədim zamanlardan bəri insanın dünyanı anlamağa çalışdığı əsas elmi istiqamətlərdən biri olub. Qədim Misir, Babilistan, Çin və Yunanıstanda zaman ölçüsü, təqvim, il, ay və gün anlayışları formalaşmağa başlayıb. Tarixi hadisələrin ardıcıllığı və onların dəqiq zamana bağlanması ehtiyacı ilk salnaməçilərdə, tarixçilərdə və dövlət xadimlərində yaranıb. Qədim tarixçilər, məsələn, Herodot, Beross və Manetonun əsərlərində hadisələrin ardıcıllığı, dövr və zaman göstəricilərinin qeyd edilməsi ilkin xronologiyanın başlanğıcı hesab olunur. Elmi xronologiya isə əsasən yeni dövr elminin, xüsusilə astronomiya və riyaziyyatın inkişafı ilə sıx bağlıdır.

Xronologiyanın əsas məqsədləri və funksiyaları

Xronologiyanın əsas məqsədi tarixi və təbiət hadisələrinin dəqiq vaxtını, ardıcıllığını və əlaqəsini müəyyən etməkdir. Bu elm, bir tərəfdən, tarixin obyektivliyini, hadisələrin gerçək vaxt çərçivəsini təmin edir, digər tərəfdən, müxtəlif xalqların və mədəniyyətlərin inkişaf mərhələlərinin müqayisəsinə imkan verir. Xronologiya hadisələrin vaxt ardıcıllığını bərpa etməyə, müxtəlif mənbələrdəki məlumatları uyğunlaşdırmağa, elmi və mədəni irsin dəqiq sistemləşdirilməsinə kömək edir. Xronologiya elmi yalnız tarixi öyrənmir, həm də arxeoloji tapıntıların, sikkə və yazıların, təbii fəlakətlərin, mühüm astronomik hadisələrin də tarixinin bərpasında istifadə olunur.

Tarixi xronologiyanın formalaşması və təqvim sistemləri

Tarixi xronologiyanın əsas alətlərindən biri müxtəlif təqvim sistemləridir. Bəşər tarixində müxtəlif mədəniyyətlər və sivilizasiyalar fərqli təqvimlərdən istifadə etmişlər: Qədim Misir təqvimi, Yəhudi təqvimi, Qriqorian təqvimi, Hicri təqvimi, Çin və Maya təqvimləri kimi. Təqvimlər əsasən günəş, ay və ulduz hərəkətinə əsaslanır. Tarix elminin inkişafında təqvimlərin uyğunlaşdırılması, “tarixi era”ların (miladdan əvvəl, miladdan sonra, hicri tarixi və s.) tərtib olunması böyük rol oynayıb. Xronologiya elmi məhz bu təqvim fərqlərini nəzərə alaraq universal zaman ardıcıllığı yaradır.

Xronologiyanın metodları və tətbiq sahələri

Xronologiya müxtəlif elmi metodlardan istifadə edir. Ənənəvi xronologiya salnamələrə, yazılı mənbələrə, arxeoloji tapıntılara, riyazi hesablamalara əsaslanır. Müasir dövrdə radiokarbon analizi, dendroxronologiya (ağac illiklərinin öyrənilməsi), stratigrafiya (torpaq qatlarının öyrənilməsi), izotop analizləri və arxeometrik üsullar xronologiyada geniş istifadə olunur. Bu metodlar qədim əsərlərin, sikkələrin, skelet və bitki qalıqlarının, vulkanik süxurların, buz nüvələrinin və s. obyektlərin yaşının dəqiq müəyyənləşdirilməsində tətbiq edilir. Xronologiya elmi, həmçinin filologiya, incəsənət tarixi, texniki ixtiralar, etnoqrafiya və digər sahələrdə də zaman ardıcıllığının təyinində mühüm rol oynayır.

Xronologiyanın tarixdə rolu və əhəmiyyəti

Tarixdə hadisələrin zaman ardıcıllığının düzgün bərpa olunması insanlıq üçün mədəni və elmi inkişafda həlledici rol oynayıb. Xronologiya vasitəsilə mədəniyyətlərin inkişaf mərhələləri, sivilizasiyaların çiçəklənmə və tənəzzül dövrləri, müharibələr, sülh müqavilələri, ixtiralar və elmi nailiyyətlərin yayılması, dövlətlərin yaranma və süqut tarixləri obyektiv şəkildə müəyyən edilir. Hadisələrin dəqiq tarixi ardıcıllığı təhsildə, tarix dərsliklərində, ensiklopediyalarda, elmi araşdırmalarda və arxiv işlərində əsas yer tutur.

Xronologiya və arxeologiya

Arxeologiyada xronologiya xüsusilə əhəmiyyətlidir. Arxeoloqlar qədim şəhər və qəsəbələrin, məzarların, ibadətgahların, keramika və sikkələrin, silahların və bəzək əşyalarının tapılma ardıcıllığını, onların dövrünü müəyyənləşdirərkən xronologiyanın ən müxtəlif üsullarından istifadə edirlər. Radiokarbon analizi, dendroxronologiya, termolüminesans, optik datasiya kimi metodlar qədim tapıntıların yaşının və dövrünün dəqiq təyininə imkan yaradır. Arxeoloji xronologiya həm də qədim mədəniyyətlərin bir-birinə təsirini, migrasiya proseslərini və texniki yeniliklərin yayılma tarixini öyrənməyə imkan verir.

Xronologiyanın astronomiyada və təbiət elmlərində tətbiqi

Astronomiya elminin inkişafı ilə xronologiya daha dəqiq səviyyəyə çatıb. Planetlərin, ayın, günəşin hərəkətləri, tutulmalar, kometaların və meteor yağışlarının müşahidəsi qədim xalqların təqvim sistemlərinin təkmilləşdirilməsinə səbəb olub. Məşhur Babil, Misir və Çin astronomları mühüm təbii hadisələri və onların dəqiq tarixlərini qeyd ediblər. Müasir dövrdə geologiya və paleontologiyada xronologiya torpaq qatlarının, fosil və mineral tapıntıların yaşının müəyyənləşdirilməsində istifadə olunur. Ən qədim yer qatlarının milyard illərlə ölçülməsi xronologiya elminin nə qədər geniş imkanlara malik olduğunu göstərir.

Xronologiya və ədəbi, mədəni mətnlərin tədqiqi

Xronologiya ədəbi və mədəni irsin öyrənilməsində də vacib rol oynayır. Əsərlərin yaranma dövrü, müəlliflərin həyatının əsas mərhələləri, poeziya, hekayə və romanların yazılma ardıcıllığı, eləcə də incəsənət tarixində rəssamlıq, heykəltəraşlıq və musiqi əsərlərinin dövrü xronologiya vasitəsilə müəyyən edilir. Bədii mətnlərin, memarlıq abidələrinin, dini və mifik mənbələrin xronologiyası elmi tədqiqatlar, ensiklopediyalar və arxivlərin formalaşmasında əsas faktorlardan biridir.

Xronologiyanın müasir elmdə yeri və perspektivləri

XXI əsrdə xronologiya elminin inkişafı yeni texnologiyalarla sıx bağlıdır. Kompüter proqramları, rəqəmsal arxivlər, böyük məlumat bazaları və süni intellekt xronologiyanın dəqiqliyini və funksional imkanlarını xeyli artırıb. Tarix, arxeologiya, biologiya, geologiya, astronomiya və digər sahələrdə zaman ardıcıllığının yaradılması üçün müasir proqram təminatı və statistik analizlər geniş tətbiq olunur. Xronologiya həm də planetimizdə baş vermiş iqlim dəyişikliklərinin, təbii fəlakətlərin və bəşəriyyətin inkişaf mərhələlərinin daha obyektiv təhlilinə imkan verir.

Xronologiya zaman ardıcıllığının öyrənilməsi, tarixi, elmi və mədəni hadisələrin dəqiq zamana bağlanması üçün əvəzolunmaz elmdir. Bu sahə bəşəriyyətin öz keçmişini, mədəni və elmi inkişaf yolunu obyektiv və sistemli şəkildə öyrənməsinə imkan verir. Xronologiyanın düzgün qurulması, hadisələrin real vaxtına və dövrlərə görə ardıcıllığının müəyyən edilməsi elmin, təhsilin, mədəniyyətin və cəmiyyətin inkişafı üçün əhəmiyyətlidir. Müasir texnologiyalar sayəsində xronologiya elmi yeni imkanlar və tədqiqat perspektivləri əldə edib.

Ən Çox Verilən Suallar