Xudafərin körpüsü Azərbaycan xalqının tarixində və mədəni irsində xüsusi yer tutan qiymətli memarlıq abidəsidir. Əsrlər boyu strateji, iqtisadi və mədəni baxımdan əhəmiyyət daşıyan körpü yalnız region üçün deyil, həm də bütün Qafqaz üçün mühüm bir keçid nöqtəsi olub. Bu məqalədə körpünün tarixi, əhəmiyyəti, xalq ədəbiyyatında rolu və hazırkı vəziyyəti geniş və akademik dildə, eyni zamanda sadə və anlaşıqlı formada izah ediləcək.
Tarixi
Xudafərin körpüsünün tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır və Sasanilər dövrünə (III-VII əsrlər) aid olduğu güman edilir. Sasanilər dövründə Araz çayı boyunca yerləşən strateji keçidlər, o cümlədən Xudafərin körpüsü, İran və Qafqaz bölgələrini birləşdirən ticarət yollarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün inşa edilirdi. Ərəblərin Qafqaza gəlişi ilə körpünün əhəmiyyəti daha da artdı, çünki körpü həm də Ərəb xilafətinin Şimali Azərbaycanla Cənubi Azərbaycan arasındakı əlaqəsini asanlaşdırırdı.
X əsrdən etibarən bölgədə Şəddadilər dövləti hakimiyyətə gəldi. Şəddadilər Azərbaycan ərazisinin bir hissəsində, xüsusilə Arran və Qarabağ ərazilərində hakimiyyət sürürdülər. Onların dövründə Xudafərin körpüsü mühüm hərbi və ticarət baxımından əvəzsiz rol oynadı. Şəddadilər körpünün təmirinə xüsusi diqqət yetirmiş, karvan yollarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onun ətrafında gözətçi məntəqələri tikdirmişdilər. Körpünün Araz çayının üzərində yerləşməsi Şəddadilərin qonşu dövlətlərlə, xüsusilə də Səlcuqlar dövləti ilə əlaqələrini möhkəmləndirirdi. Bu dövrdə körpü həm də bölgənin iqtisadi cəhətdən inkişafına təkan verirdi.
XII əsrə gəldikdə isə Eldənizlər dövlətinin yüksəlişi ilə körpü geniş şəkildə bərpa edilmiş, ticarət və hərbi karvanların təhlükəsiz keçidi üçün möhkəmləndirilmişdir. Körpü həm də İpək Yolunun mühüm hissələrindən biri hesab edilirdi. Səfəvilər dövründə (XVI-XVII əsrlər) körpü əhəmiyyətini qoruyub saxlamış və hərbi-strateji baxımdan istifadə edilmişdir.
XIX əsrin əvvəllərində Rusiya-İran müharibələri zamanı körpü ətrafında şiddətli döyüşlər baş vermiş, körpü strateji ərazi kimi əhəmiyyət kəsb etmişdir. 1826-1828-ci illərdə körpü ətrafında baş verən hadisələr, Xudafərin körpüsünü Azərbaycan tarixində xüsusi önəmə malik hadisələrin şahidinə çevirmişdir.
XX əsrdə körpü müasir sərhəd bölgəsi kimi də əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. 2020-ci ildə Vətən müharibəsi zamanı körpü Azərbaycan əsgərləri tərəfindən nəzarətə götürülərək milli qürurun simvoluna çevrilmişdir.
Əhəmiyyəti
Xudafərin körpüsü yalnız memarlıq baxımından deyil, həm də strateji və iqtisadi baxımdan bölgənin həyatında mühüm rol oynamışdır. Əvvəla, körpü Şimali Azərbaycan ilə Cənubi Azərbaycan arasında əlaqə yaradan ən vacib körpü olub. Ticarət yollarının burada kəsişməsi kənd təsərrüfatı məhsullarının daşınmasına, sənətkarlıq məmulatlarının yayılmasına və bölgənin iqtisadi inkişafına səbəb olmuşdur.
Strateji baxımdan körpü əhəmiyyətli hərbi rol oynayıb. Əsrlər boyu müxtəlif dövlətlərin qoşunları üçün Araz çayı üzərindən təhlükəsiz keçid təmin edib. Beləliklə, körpü yalnız iqtisadi deyil, həm də hərbi üstünlük baxımından böyük əhəmiyyətə malik idi.
Mədəni baxımdan isə Xudafərin körpüsü bölgədəki müxtəlif mədəniyyətləri, dilləri və inancları birləşdirən körpü funksiyası görmüşdür. Bu da onun tarixi və mədəni irsdəki dəyərini daha da artırır.
Xalq ədəbiyyatında rolu
Xudafərin körpüsü Azərbaycan xalqının yaddaşında təkcə daş-kərpicdən ibarət tikili deyil, həm də mənəvi körpü kimi yaşayır. Folklorda körpü sevgililərin görüş yeri, qəhrəmanların döyüşə yollandığı və ya dönüb gəldiyi müqəddəs məkan kimi təsvir edilir. Əfsanələrdə körpünün bir gecədə Allahın möcüzəsi kimi tikildiyi inancı xalqın ruhunda dərin iz salmışdır. Bu inam körpüyə müqəddəslik qazandırmış, ona xalq yaddaşında ilahi rəmz statusu vermişdir.
Xalq dastanlarında, xüsusilə Aşıq ədəbiyyatında körpü qəhrəmanların döyüş yolunda son mənzili, həmçinin ümid və sevinc yeri kimi təsvir olunur. Bu isə körpünün yalnız fiziki deyil, mənəvi yükünü də artırır. Beləliklə, Xudafərin körpüsü Azərbaycan xalqının şifahi və yazılı ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutur.
Hazırkı vəziyyəti
Hazırda Xudafərin körpüsü Azərbaycan Respublikası tərəfindən dövlət qeydiyyatına alınmış tarixi-memarlıq abidəsi kimi qorunur. XX əsrin ortalarından etibarən arxeoloji qazıntılar aparılaraq körpünün tarixi qatları, memarlıq xüsusiyyətləri və bərpa potensialı öyrənilmişdir. 1960-cı illərdə körpünün qorunması üçün ilk bərpa işləri həyata keçirilmiş, bununla yanaşı, abidənin orijinal konstruksiyası və memarlıq üslubu maksimum dərəcədə qorunub saxlanılmışdır.
2020-ci ildə Vətən müharibəsi zamanı körpü Azərbaycan Ordusunun nəzarətinə keçmiş və bu hadisə həm tarixi, həm də milli qürur baxımından böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Hazırda körpü həm yerli, həm də xarici turistlərin maraq dairəsindədir. Onun ətrafında təbii landşaft və Araz çayının möhtəşəm mənzərəsi turizm üçün əlverişli şərait yaradır.
Azərbaycan dövləti tərəfindən körpünün qorunması məqsədilə əlavə mühafizə tədbirləri həyata keçirilir. Bu tədbirlər həm körpünün mövcudluğunu gələcək nəsillərə çatdırmaq, həm də Azərbaycanın tarixi-mədəni irsini dünya miqyasında tanıtmaq baxımından böyük önəm daşıyır.
Xudafərin körpüsü əsrlərin sınağından keçərək bu günümüzə qədər gəlib çatmış, Azərbaycan tarixində strateji, iqtisadi, hərbi və mədəni baxımdan əvəzolunmaz iz qoymuş əhəmiyyətli abidədir. Körpü təkcə memarlıq əsəri deyil, həm də xalqın mənəvi yaddaşında yaşayıb gələn dəyərli mirasdır. Onun qorunması və təbliği həm milli kimliyimizin, həm də dünya mədəniyyətinə töhfəmizin mühüm tərkib hissəsidir.
Ən çox verilən suallar:
Xudafərin körpüsü Azərbaycan Respublikasının Cəbrayıl rayonu ərazisində, Araz çayı üzərində yerləşir və Cənubi Azərbaycanla Şimali Azərbaycanı birləşdirən strateji nöqtədə yerləşir.
Körpünün ilk tikintisi Sasanilər dövrünə (III-VII əsrlər) aid edilir. Daha sonra müxtəlif dövrlərdə, xüsusilə Şəddadilər, Eldənizlər və Səfəvilər dövründə təmir və bərpa işləri aparılıb.
Ən məşhur hissəsi 15 tağlı körpü kimi tanınır. Bununla yanaşı, 11 tağlı hissəsi də mövcuddur, lakin daha çox 15 tağlı körpü indiyədək özünü qoruyub saxlamışdır.
Şəddadilər dövründə Xudafərin körpüsü həm hərbi, həm də iqtisadi baxımdan strateji rol oynayıb. Körpü ətrafında gözətçi məntəqələri tikilib və bölgənin təhlükəsizliyi təmin edilib.
Sasanilər, Ərəb xilafəti, Şəddadilər, Eldənizlər, Səfəvilər, Qarabağ xanlığı, Qacar dövləti və Rusiya imperiyası kimi müxtəlif dövlətlər körpüdən istifadə ediblər.
Xalq ədəbiyyatında körpü çox vaxt sevgililərin görüş yeri, qəhrəmanların döyüş yolunda ayrılıq və ümid körpüsü kimi təsvir olunur. Əfsanələrdə isə Allah tərəfindən yaradıldığına inanılır.
Xudafərin körpüsü əsasən çay daşları və bişmiş kərpicdən tikilib. Bu materiallar körpünün dayanıqlığını təmin edir.
Körpü dövlət tərəfindən tarixi-memarlıq abidəsi kimi qorunur. 2020-ci ildə Vətən müharibəsindən sonra körpü Azərbaycan Ordusunun nəzarətinə keçib və tarixi-mədəni irs kimi qorunur.
Xudafərin körpüsü həm yerli, həm də xarici turistlərin maraq dairəsindədir. Onun tarixi və memarlıq əhəmiyyəti ilə yanaşı, ətrafdakı təbii mənzərə də turizmi cəlbedici edir.
Azərbaycan dövləti tərəfindən körpünün qorunması məqsədilə arxeoloji tədqiqatlar, bərpa və mühafizə işləri aparılır. Həmçinin körpünün tarixi simasının saxlanılması üçün xüsusi tədbirlər görülür.
