Xurcun Azərbaycan xalqının gündəlik həyatında əsrlərdir mühüm yer tutan ənənəvi əşyadır. O, həm bəzək, həm də praktiki əhəmiyyət daşıyan, qədimdən bu günə qədər müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilən əvəzsiz əşyadır. Xurcun qədimdə əsasən yük daşımaq üçün istifadə olunsa da, zamanla milli mədəniyyətimizin ayrılmaz hissəsinə çevrilərək özündə zəngin naxışları və məna dərinliyi ilə xüsusi dəyər qazanmışdır.
Xurcun Nədir?
Xurcun yun, pambıq və ya digər ipliklərdən toxunmuş, içərisinə müxtəlif əşyalar yerləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuş torba formasında bir əşyadır. Ənənəvi olaraq xurcunlar qoç və at belində daşınması üçün ikiüzlü (iki hissəli) şəkildə hazırlanır. Xurcun həm bəzək, həm də daşıma funksiyasını özündə birləşdirən əvəzolunmaz xalq sənət nümunəsidir.
Xurcunlar adətən qalın yun iplə toxunur, bəzəkli naxışlarla (gül, quş, geometrik fiqurlar) işlənir və parlaq rənglərlə diqqət çəkir. Xurcun həm qədim dövrlərdə, həm də bu gün Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində istifadə olunur. Bununla yanaşı, xurcunlar əsasən kənd təsərrüfatında, ticarətdə, həmçinin ev təsərrüfatında istifadə üçün nəzərdə tutulurdu. Onların dayanıqlılığı və estetik gözəlliyi bu əşyanın gündəlik məişətdə əvəzsiz olmasına şərait yaradır.
Xurcunların Azərbaycan mədəniyyətində özünəməxsus yeri var. Onlar yalnız yük daşımaq üçün yox, həm də xalq sənətini və milli ornamentləri özündə əks etdirən əşyalar kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hər bölgənin özünəməxsus xurcun naxışları mövcuddur ki, bu da həmin bölgənin mədəni irsini və incəsənətini təcəssüm etdirir. Eyni zamanda xurcunlar toy-düyün, bayram mərasimlərində hədiyyə kimi də təqdim edilirdi. Xurcunlar bu xüsusiyyətləri ilə həm gündəlik məişətdə, həm də milli dəyərlərin yaşadılmasında xüsusi rol oynayır.Xurcunların Azərbaycan mədəniyyətində özünəməxsus yeri var. Onlar yalnız yük daşımaq üçün yox, həm də xalq sənətini və milli ornamentləri özündə əks etdirən əşyalar kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hər bölgənin özünəməxsus xurcun naxışları mövcuddur ki, bu da həmin bölgənin mədəni irsini və incəsənətini təcəssüm etdirir. Eyni zamanda xurcunlar toy-düyün, bayram mərasimlərində hədiyyə kimi də təqdim edilirdi. Xurcunlar bu xüsusiyyətləri ilə həm gündəlik məişətdə, həm də milli dəyərlərin yaşadılmasında xüsusi rol oynayır.
Xurcunun Tarixi
Azərbaycan xalq sənətində xurcun çox qədim dövrlərdən bəri mövcuddur. Tarixçilərin və etnoqrafların araşdırmalarına görə, xurcunların yaranması Azərbaycanın köçəri və yarımköçəri həyat tərzi ilə bağlıdır. Qədim zamanlarda maldarlar və səyyar tacirlər at belində müxtəlif yükləri daşımaq üçün xurcunlardan geniş istifadə edirdilər.
Azərbaycanın Qarabağ, Naxçıvan, Gəncə, Şəki və digər bölgələrində toxuculuq sənəti çox inkişaf etmişdi və hər bölgənin özünəməxsus xurcun naxışları var idi. Hər bir naxış isə müəyyən bir məna daşıyırdı; məsələn, bəzi naxışlar bolluq və bərəkəti, digərləri isə qoruyucu simvolları ifadə edirdi. Xurcunların hazırlanması əsasən qadın ustaların işi idi. Bu sənət nəsildən-nəslə ötürülərək müasir dövrümüzə qədər gəlib çatıb.
Xurcunların Hazırlanma Prosesi
Xurcunların hazırlanması uzun və zəhmətli prosesdir. Əvvəlcə yun və ya pambıq təmizlənir, əyirilir və iplik halına gətirilir. Daha sonra rəngləmə mərhələsi gəlir. Ənənəvi olaraq təbii boyalardan istifadə olunurdu: məsələn, qırmızı rəng üçün qırmızı kök, sarı üçün qızılıçiçək, qəhvəyi üçün qoz qabığı və s. Bu təbii boyalar xurcuna həm gözəllik, həm də uzunömürlülük bəxş edirdi.
Xurcun əsasən ikiüzlü toxunur. Bu iki hissə xüsusi toxuculuq dəzgahında paralel şəkildə toxunur. Sonra kənarları tikişlə birləşdirilərək hazır vəziyyətə gətirilir. Üzərinə naxışlar vurulur və müxtəlif bəzək elementləri əlavə olunur. Hər bölgənin ustaları öz naxışlarını, rənglərini və texnikasını tətbiq edərək xurcuna fərqli xüsusiyyətlər verirlər.
Xurcunların İstifadə Sahələri
Xurcunlar əsasən əşya daşımaq üçün nəzərdə tutulsa da, istifadə sahəsi çox genişdir:
✅ Ərzaq və gündəlik əşyalar üçün: Ən çox taxıl, un, düyü, çay kimi məhsulların daşınmasında istifadə edilirdi. Bu, kənd təsərrüfatı işlərində əvəzsiz köməkçi rolunu oynayırdı.
✅ Geyim və məişət əşyalarının daşınması: Uzun səfərlər və köç zamanı insanlar öz geyimlərini və əşyalarını xurcuna yığaraq asanlıqla daşıyırdılar.
✅ Heyvan belində yük daşımaq üçün: Ən çox at, eşşək və dəvə belində istifadə edilən xurcunlar yükün bərabər bölünməsini təmin edir və rahatlıqla daşınmasını mümkün edirdi.
✅ Dekorativ məqsədli istifadə: Müasir dövrdə xurcunlar bəzək əşyası kimi də istifadə edilir. Xüsusilə kənd evlərində və milli restoranlarda divar bəzəyi kimi asılır. Həmçinin milli sərgilərdə və festivallarda Azərbaycanın zəngin toxuculuq sənətini nümayiş etdirmək üçün də xurcunlardan geniş istifadə olunur.
Xurcunların Naxışları və Simvolikası
Xurcun naxışları Azərbaycan xalq sənətində xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu naxışlar xalqın inancını, dünyagörüşünü və mədəni dəyərlərini ifadə edir. Məsələn:
🌸 Gül naxışı – həyatın gözəlliyi, təbiətin oyanışı və bərəkət rəmzi sayılır.
🧿 Gözmuncuğu (nazar boncuğu) – insanı bəd nəzərdən qorumaq üçün istifadə olunur.
🔷 Geometrik fiqurlar – kainatın nizamı və əmin-amanlıq simvoludur.
🪻 Quş naxışları – xoşbəxtlik və azadlıq rəmzi kimi qəbul edilir.
Bu naxışlar sadəcə dekorativ element deyil, eyni zamanda ailələrin tarixini, məişətini və adət-ənənələrini də özündə əks etdirir. Hər ailənin özünəməxsus naxış üslubu olurdu ki, bu da həmin ailənin və ya tayfanın simvolu hesab edilirdi.
Xurcunların Müasir Dövrdəki Yeri
Müasir dövrdə texnologiyanın inkişafı və həyat tərzinin dəyişməsi nəticəsində xurcunların gündəlik istifadəsi xeyli azalıb. Artıq kəndlərdə belə əşyaların əvəzinə çantalar, kisələr və digər müasir daşıma vasitələri üstünlük təşkil edir. Buna baxmayaraq, xurcun hələ də xalq sənətinin gözəl nümunəsi kimi dəyərini qoruyub saxlayır.
Hazırda xurcunlar daha çox dekorativ əşya, suvenir, milli sərgi eksponatı kimi istifadə olunur. Xüsusilə turizm sahəsində, həm ölkədaxili, həm də xarici turistlər üçün xurcun milli simvol kimi böyük maraq doğurur. Həmçinin bəzi ustalar xurcunu çantalar, pul kisələri və digər müasir aksessuarlara uyğunlaşdıraraq bu sənəti yaşadır və gələcək nəsillərə ötürürlər.
Xurcunun Mədəni Dəyəri
Xurcun təkcə məişət əşyası deyil, həm də Azərbaycan xalqının zəngin mədəni irsinin bir parçasıdır. O, xalq sənətkarlarının zövqünü, ustalığını, həyat tərzini və yaradıcılıq qabiliyyətini nümayiş etdirir. Hər xurcun bir hekayə danışır; hansı bölgədə toxunduğunu, hansı ustanın əl işini əks etdirdiyini, hansı dövrdə istifadə edildiyini göstərir.
Azərbaycanın mədəniyyət sərvətlərindən biri kimi xurcun müxtəlif festivallarda, sərgilərdə nümayiş etdirilir, hətta UNESCO-nun bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi siyahısına daxil edilməsi üçün təkliflər hazırlanır.
Xurcun Azərbaycan xalqının minilliklər boyu formalaşmış məişət mədəniyyətinin və xalq sənətinin ayrılmaz hissəsidir. Bu əşya həm funksional əhəmiyyət daşıyıb, həm də estetik dəyər yaradıb. Müasir dövrdə xurcun daha çox milli ornament və dekorativ əşya kimi qəbul edilsə də, onun dərin mənası, tarixi və simvolikası xalqımızın köklü ənənələrinin göstəricisi olaraq yaşayır.
Xurcun sənətkarlarımızın əllərində yeni nəfəs qazanaraq həm mədəniyyətimizi yaşadır, həm də gələcək nəsillərə ötürüləcək qiymətli miras kimi dəyərləndirilir.
Ən çox verilən suallar:
Xurcun yun, pambıq və ya digər ipliklərdən toxunan, ikiüzlü (iki hissəli) formada hazırlanan, əşya daşımaq və bəzək məqsədilə istifadə edilən ənənəvi Azərbaycan əşyasıdır.
Ənənəvi olaraq yun və pambıqdan hazırlanır. Bəzən ipək və ya digər təbii liflərdən də istifadə edilir.
Qarabağ, Naxçıvan, Gəncə, Şəki, Qazax kimi bölgələrdə daha geniş yayılıb və bu bölgələrin hər birinin özünəməxsus naxışları var.
Xüsusi toxuculuq dəzgahında ikiüzlü formada toxunur, daha sonra kənarları tikişlə birləşdirilir və naxışlarla bəzədilir.
Ərzaq, geyim və digər gündəlik əşyaların daşınmasında, həmçinin dekorativ məqsədlə istifadə olunur.
Naxışlar xalqın inancını, mədəniyyətini və adət-ənənələrini əks etdirir. Məsələn, gül naxışı bolluq, gözmuncuğu isə bəd nəzərdən qorumaq məqsədi daşıyır.
Əsasən qırmızı, sarı, yaşıl, qəhvəyi kimi parlaq rənglərdən istifadə olunur.
Bəli, dekorativ və bəzək əşyası kimi, həm də milli sərgilərdə və festivallarda geniş istifadə olunur.
Əvvəlcə yun və ya pambıq təmizlənir, iplik halına gətirilir, rənglənir, sonra dəzgahda toxunur, tikişlə birləşdirilir və naxışlarla bəzədilir.
Xurcun Azərbaycan xalqının zəngin toxuculuq ənənələrini və milli mədəniyyətini təcəssüm etdirir, həm də sənətkarlıq bacarıqlarının qorunub saxlanmasına xidmət edir.
