Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli xalq üsyanlarından biri kimi tanınan Xürrəmilər hərəkatı sosial, siyasi və dini baxımdan öz dövrünə böyük təsir göstərmişdir. Əsasən 8-9-cu əsrlərdə Abbasi xilafətinin zülmünə qarşı yönəlmiş bu hərəkat, xalqın ədalətsizliyə qarşı mübarizəsini təcəssüm etdirir. Hərəkatın lideri Bəbək Xürrəmi olmuş, o, Azərbaycanın dağlıq bölgələrində üsyançıları ətrafına toplayaraq dövrün ən güclü xalq hərəkatlarından birinə rəhbərlik etmişdir.
Tarixi Şəraiti
Xürrəmilər hərəkatının meydana gəlməsi üçün münbit tarixi şərait mövcud idi. 8-9-cu əsrlərdə Abbasi xilafəti geniş əraziləri idarə edirdi, lakin idarəetmə aparatının özbaşınalığı və vergi siyasəti əhalinin ağır şərtlər altında yaşamasına səbəb olurdu.
- Vergi Yükü: Əhali xüsusilə ağır vergi və mükəlləfiyyətləxür altında idi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının böyük hissəsi vergilərə yönəlirdi, yerli əhali isə dolanışıqda çətinlik çəkirdi.
- Ərəb Feodal Zülmü: Torpaqlar müsadirə edilir, ərəb feodallarına verilirdi. Bu isə kəndliləri torpaqsızlaşdırır, iqtisadi vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı.
- Milli və Dini Sıxıntılar: Yerli əhali öz milli kimliyindən uzaqlaşdırılır, ərəb məmurları tərəfindən sıxışdırılır, dini baxımdan isə İslamın sərt təriqətlərinə tabe olmağa məcbur edilirdi.
- Ərazi Siyasi Gərginliyi: Azərbaycanın dağlıq ərazilərində müxtəlif tayfa və icmalar mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmir, müstəqillik meyilləri güclənirdi.
Bu amillər xalq arasında ciddi narazılıq yaradırdı və üsyan üçün zəmin hazırlayırdı. Beləliklə, sosial ədalətsizlik, milli sıxıntılar və iqtisadi zülm xalqın ayağa qalxmasına təkan verdi.
Hərəkatın Başlanğıcı
Xürrəmilər hərəkatı əsasən xalq arasında məşhur olan Bəbək Xürrəminin rəhbərliyi ilə başlayıb inkişaf etdi. Bəbək hərəkatın lideri kimi həm hərbi, həm də siyasi baxımdan yüksək bacarığa sahib idi. O, xalq arasında böyük nüfuz qazanaraq ətrafına minlərlə üsyançı topladı.
Hərəkat ilk dəfə Ərdəbil, Əhər və Əndəbil ətrafında öz nüfuzunu göstərməyə başladı. Burada mövcud olan dağlıq relyef hərəkat üçün əlverişli sığınacaq rolunu oynayırdı. Bəbək öz qüvvələrini təşkilatlandıraraq silahlı müqavimətə başladı. O, həm yerli kəndlilərin, həm də köçəri tayfaların dəstəyini alaraq mübarizəni genişləndirdi.
İdeoloji Əsaslar
Xürrəmilər hərəkatının ideologiyası əsasən sosial bərabərlik, ədalət və azadlıq prinsiplərinə dayanırdı. Hərəkatın əsas məqsədi xalqa ədalətli cəmiyyət qurmaq, ərəb feodal zülmünü aradan qaldırmaq və xalqa azadlıq bəxş etmək idi. Bu ideologiyanın əsas məqamları:
- Sosial Ədalət: Zənginlərin imtiyazlarına qarşı çıxış edərək, torpaq və sərvətin bərabər bölüşdürülməsini təbliğ edirdilər.
- Milli Kimlik: Yerlilərin milli kimliyinin qorunması, ərəb feodal idarəetməsinə qarşı mübarizə aparılırdı.
- Dini Faktor: Onlar İslamın mövcud təriqətlərindəki təhriflərə qarşı çıxır, dinin əsl mahiyyətinə qayıdılmasını tələb edirdilər. Bu baxımdan Xürrəmilər İslamı xalq dini olaraq qəbul etsələr də, mövcud xəlifəlik sisteminə qarşı idilər.
- Azadlıq və Bərabərlik: “Xürrəm” sözü də məhz şən, xoşbəxt, azad mənasına gəlirdi. Bu da onların cəmiyyətə bəxş etmək istədikləri azadlıq və rifah arzularını göstərirdi.
Beləliklə, Xürrəmilər yalnız hərbi hərəkat deyil, həm də sosial-ideoloji bir inqilab kimi tarixdə iz qoydu.
Döyüşlər
Xürrəmilər hərəkatı tarixə çoxsaylı döyüşlər və üsyanlarla düşmüşdür. Bu döyüşlərin ən parlaq dövrü Bəbək Xürrəminin rəhbərliyi illərinə təsadüf edir:
| Döyüşün Adı | Tarixi | Ərazi | Əhəmiyyəti və Nəticəsi |
|---|---|---|---|
| Ərdəbil Döyüşü | 816-817 | Ərdəbil ətrafı | Xürrəmilər Ərdəbil ətrafında Abbasilərin qoşunlarına qalib gəldilər və şəhərə nəzarəti gücləndirdilər. Bu döyüş hərəkatın gücünü sübut etdi. |
| Əndəbil Müdafiəsi | 819-820 | Əndəbil qalası | Bəbək Xürrəminin möhkəm istehkamlarından biri idi. Ərəblərin mühasirəsinə baxmayaraq Bəzz qalası və Əndəbil uzun müddət tutulmadı. |
| Bəzz Qalası Müdafiəsi | 835-837 | Əndəbil (Bəzz) | Ən gərgin və qanlı döyüşlər bu qalada baş verdi. Abbasi sərkərdəsi Afşinin rəhbərliyi ilə qoşunlar Bəbəki mühasirəyə aldı. İki illik mühasirədən sonra Bəzz qalası süqut etdi, Bəbək əsir alındı. |
| Son Mühasirələr | 837 | Bəzz və ətrafı | Hərəkatın son döyüş mərhələsi. Bəzz qalası ələ keçirildi, Bəbək əsir götürülərək Bağdada aparıldı və edam edildi. |
Bu döyüşlər xalqın böyük müqavimət ruhunu göstərməklə yanaşı, Abbasi xilafətinin hərəkatı yatırmaq üçün nə qədər güc sərf etdiyini də sübut edir.
Əhəmiyyəti
Xürrəmilər hərəkatı Azərbaycan xalqının milli-azadlıq uğrunda mübarizəsinin parlaq səhifəsidir. Hərəkat sosial bərabərlik, ədalət və azadlıq ideyaları ilə milyonlarla insanın qəlbində ümid yaratmışdır. Əhəmiyyətli məqamlar:
- Milli Azadlıq Ruhunun Güclənməsi: Xürrəmilər hərəkatı Azərbaycanın milli-azadlıq düşüncəsini formalaşdıran ilk böyük üsyanlardan biri idi.
- Sosial Ədalət Uğrunda Mübarizə: Feodal zülmünə və ədalətsizliyə qarşı xalqın gücünü birləşdirərək, sosial ədalət uğrunda böyük bir mübarizə modeli yaratdı.
- Dövlətçilik Əhəmiyyəti: Hərəkat müstəqil idarəetmə modeli yaratmağa çalışdı və bununla da gələcək dövlətçilik ənənələrinin əsasını qoydu.
- Təsir Gücü: Hərəkatın təsiri təkcə dövrü ilə məhdudlaşmadı, sonrakı üsyanlara, o cümlədən Hürufilik və digər hərəkatlara ilham mənbəyi oldu.
Xürrəmilər hərəkatı Azərbaycan tarixində dərin iz qoymuş sosial və milli azadlıq mübarizəsi kimi yadda qalmışdır. Onun lideri Bəbək Xürrəmi xalqın azadlıq arzularının simvoluna çevrilmiş, dövrünün ən güclü üsyanlarından birinə rəhbərlik etmişdir. Bu hərəkat, tarixdə sadəcə hərbi-siyasi hadisə deyil, həm də ideoloji-sosial inqilab kimi öz mövqeyini qorumaqdadır. Bu gün də Xürrəmilər hərəkatı ədalət və azadlıq uğrunda mübarizənin parlaq nümunəsi olaraq dəyərləndirilir.
Ən çox verilən suallar:
Xürrəmilər hərəkatı əsasən 8-ci əsrin sonlarında başlamış, 9-cu əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Ən parlaq dövrü isə 816–837-ci illərə təsadüf edir.
Hərəkatın əsas lideri Bəbək Xürrəmi olmuşdur. O, həm hərbi, həm də siyasi baxımdan xalq arasında böyük nüfuz qazanmışdı.
Əsas səbəblər ərəb feodallarının ağır vergi siyasəti, torpaqların müsadirəsi, milli və dini sıxıntılar, sosial ədalətsizlik və yerli əhalinin hüquqlarının pozulması idi.
Hərəkat əsasən Azərbaycanın dağlıq ərazilərində — Ərdəbil, Əhər, Əndəbil və ətraf bölgələrdə fəaliyyət göstərirdi.
Hərəkatın ideologiyası sosial bərabərlik, milli azadlıq, ədalət və dini islahat prinsiplərinə dayanırdı. Onlar feodal zülmünə qarşı çıxır və xalq üçün ədalətli cəmiyyət qurmaq istəyirdilər.
Hərəkat bir çox döyüşlərdə iştirak etmişdir. Ən məşhurları Ərdəbil döyüşü, Əndəbil müdafiəsi və Bəzz qalası müdafiəsidir.
837-ci ildə Abbasilərin hücumu nəticəsində Bəbək Xürrəmi əsir alındı, Bağdada aparıldı və edam edildi.
Hərəkat sosial və milli azadlıq mübarizəsinin simvoluna çevrilərək Azərbaycanın azadlıq ənənələrinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Hərəkat süqut etsə də, onun ideyaları xalq arasında yaşamağa davam etmiş, sonrakı üsyanlara (Hürufi və sair) təsir göstərmişdir.
Bu hərəkat milli-azadlıq və sosial ədalət prinsiplərinə əsaslanaraq gələcəkdə Azərbaycanda dövlətçilik ənənələrinin yaranmasına təkan vermişdir.
