Dilin incəlikləri, ifadə vasitələrinin zənginliyi insan fikrinin, hisslərinin və münasibətlərinin aydın və təsirli çatdırılmasına şərait yaradır. Bu baxımdan Azərbaycan dilində tez-tez işlədilən “xüsusilə” ifadəsi, gündəlik danışıqdan elmi üsluba qədər müxtəlif situasiyalarda özünəməxsus yer tutur. İstər yazılı, istərsə də şifahi nitqdə “xüsusilə” sözü bir cümlədə vurğulamaq istədiyimiz elementə diqqəti yönəltmək üçün seçilir. İfadənin işlədilmə mexanizmi və semantik yükü nitqin strukturunda xüsusi məna qatları yaradır. “Xüsusilə” sözü, müəyyən bir faktı, şəxsi, hadisəni və ya xüsusiyyəti digər nümunələrdən fərqləndirmək və onu vurğulamaq üçün vacib leksik vasitədir. Dilimizin inkişaf mərhələlərində bu tip ifadələr həm ünsiyyətin dəqiqliyini artırır, həm də mətnin strukturunda səliqə yaradır. “Xüsusilə” ifadəsinin düzgün və məntiqi işlədilməsi, məqalə, elmi iş, rəsmi yazışma və gündəlik danışıqlarda informasiyanın dolğun və anlaşılan şəkildə ötürülməsinə şərait yaradır. Bu sözü ehtiyacdan artıq və ya yanlış işlətmək isə mətnin üslubuna, aydınlığına mənfi təsir göstərə bilər. Müasir dövrdə müxtəlif yaş qrupları, sosial təbəqələr və peşə sahibləri arasında “xüsusilə” ifadəsinin işlənmə tezliyi artıb. Qlobal informasiya axınında və rəsmi sənədlərdə də bu sözün rolu diqqət çəkir. Dil qaydalarını qoruyub saxlamaq, leksik imkanlardan düzgün istifadə etmək üçün belə ifadələrin qrammatik, semantik və üslubi xüsusiyyətlərini dərindən bilmək lazımdır. “Xüsusilə” sözünün funksiyası, etimologiyası və nitqdə yerini araşdırmaq, dilin zənginliyini və imkanlarını daha dolğun göstərir.
“Xüsusilə” ifadəsinin lüğəvi və etimoloji mənası
“Xüsusilə” ifadəsi Azərbaycan dilində vurğulayıcı bağlayıcı vəzifəsini daşıyır. Lüğəvi baxımdan, “digərləri arasında seçilən”, “ən çox diqqət yetirilən”, “prioritet olan” mənalarını bildirir. Bu söz müəyyən bir faktı və ya şəxsi digər obyektlərdən ayırmaq, diqqəti ona yönəltmək üçün istifadə edilir.
Etimoloji baxımdan, “xüsusilə” sözü “xüsusi” kökündən yaranıb və “ilə” qoşması ilə birləşərək adverb (zərf) rolunda işlədilir. “Xüsusi” latınca “specialis” (seçilmiş, fərqləndirilmiş) kökündən gəlir və Azərbaycan dilində artıq bir neçə əsrdir ki, işlənir.
Qrammatik xüsusiyyətləri və cümlədə rolu
“Xüsusilə” sözü Azərbaycan dilində zərf və ya bağlayıcı kimi çıxış edir. Ən çox hallarda cümlənin ortasında və ya əvvəlində istifadə olunur. Nitqdə əsas vəzifəsi – diqqəti əsas faktora, şəxsə və ya xüsusiyyətə cəmləməkdir.
Cümlədə “xüsusilə” işlədilərkən, vurğulanan hissə ilə digər məlumatlar arasında məna baxımından fərqləndirmə aparılır. Sintaktik baxımdan isə söz, birbaşa əsas nitq vahidi ilə əlaqələndirilir və tez-tez intonasiya ilə vurğulanır.
“Xüsusilə” ifadəsinin funksional tətbiq sahələri
“Xüsusilə” ifadəsi elmi, publisistik, rəsmi, bədii və gündəlik danışıq üslubunda geniş yer tutur. Elmi məqalələrdə xüsusi faktları vurğulamaq üçün işlədilir. Rəsmi yazışmalarda isə bir məsələyə və ya şəxsə xüsusi diqqət yetirildiyini bildirmək məqsədi daşıyır.
Bədii mətnlərdə, xüsusilə hekayə və romanlarda hadisə və ya obrazın vacibliyini, fərqli cəhətini vurğulamaq üçün bu ifadəyə tez-tez rast gəlinir. Gündəlik danışıqda isə “xüsusilə” əsas maraq nöqtəsini ön plana çıxarmaq üçün işlədilir.
“Xüsusilə” ifadəsinin işlədilmə qaydaları və nümunələr
Azərbaycan dilinin qrammatik normalarına görə “xüsusilə” ifadəsi istənilən nitq hissəsini vurğulamaq üçün işlədilə bilər. Əsas şərt – cümlədə vurğulanan hissənin dəqiq və aydın göstərilməsidir. Məsələn, “Bu mövzuda xüsusilə gənclər aktiv iştirak edirlər” və ya “Qış aylarında xüsusilə yol qəzalarına diqqət yetirmək lazımdır”.
Eyni zamanda “xüsusilə” cümlədə digər bağlayıcılarla və vurğulayıcılarla birlikdə istifadə oluna bilər. Ədəbiyyat nümunələrində isə bu söz əsas ideyanın və ya emosional təsirin gücləndirilməsi üçün seçilir.
“Xüsusilə” ifadəsinin digər vurğulayıcılarla müqayisəsi
Azərbaycan dilində “xüsusilə” ifadəsi “əsasən”, “ən çox”, “daha çox”, “xüsusi ilə” və s. kimi digər vurğulayıcılarla sinonimdir, lakin hər birinin öz məna çaları var. “Əsasən” ümumiləşdirici xarakter daşıyır, “xüsusilə” isə bir detalın və ya şəxsin seçilib vurğulanmasını bildirir.
Cümlə quruluşunda bu sözlərin dəyişdirilməsi bəzən məna itkisinə və ya üslubda fərqliliyə səbəb ola bilər. “Xüsusilə” ifadəsi daha aydın fərqləndirmə və vurğu üçün seçilir, digər vurğulayıcılar isə ümumi, statistik və ya şərti məna daşıyır.
“Xüsusilə” ifadəsinin məqalələr və elmi işlərdə istifadəsi
Elmi məqalə və rəsmi sənədlərdə “xüsusilə” ifadəsi tez-tez fakt, nəzəriyyə və ya tədqiqatın əsas istiqamətini vurğulamaq üçün işlədilir. Məsələn: “Tədqiqatın nəticələri xüsusilə insan orqanizminin immun sistemi üçün aktualdır”.
Bu ifadə, informasiya strukturunda ardıcıllıq və məntiq yaratmaqla yanaşı, diqqəti əsas faktlara cəmləməyə imkan verir. Elmi dilin dəqiqliyini və obyektivliyini təmin etməkdə “xüsusilə” ifadəsi böyük rol oynayır.
“Xüsusilə” ifadəsinin bədii üslub və gündəlik dildə rolu
Bədii əsərlərdə “xüsusilə” ifadəsi hadisə və obrazın xarakterinin, münasibətlərin və əhvalatların vurğulanmasında istifadə edilir. Yazıçılar və şairlər bu söz vasitəsilə oxucunun diqqətini istədikləri məqam və detal üzərində cəmləyirlər.
Gündəlik danışıqda isə bu ifadə qarşı tərəfə mesajın vacibliyini, hansı faktın daha çox əhəmiyyət kəsb etdiyini çatdırmaq üçün istifadə olunur. İnsanlar arasında ünsiyyətdə informasiyanın düzgün ötürülməsi üçün “xüsusilə” ifadəsinin rolu böyükdür.
“Xüsusilə” ifadəsinin işlədilməsi üzrə praktiki cədvəl
| İstifadə sahəsi | Nümunə cümlə | Funksiyası və izahı |
|---|---|---|
| Elmi məqalə | Xüsusilə vitamin D orqanizm üçün həyati əhəmiyyətlidir. | Hədəf faktı vurğulamaq, əsas ideyanı önə çıxarmaq |
| Rəsmi yazışma | Layihədə xüsusilə maliyyə məsələlərinə önəm verilir. | Əsas prioritetin göstərilməsi |
| Gündəlik danışıq | Bu yeməyi xüsusilə sevirəm. | Şəxsi hiss və münasibəti vurğulamaq |
| Bədii ədəbiyyat | Gecələr xüsusilə səssiz və tənhadır. | Əhvalat və situasiyanı təsvir etmək |
| Tədris/ Təlim | Şagirdlərin xüsusilə riyaziyyata marağı var. | Təhsil və maraq istiqamətinin vurğulanması |
“Xüsusilə” ifadəsi Azərbaycan dilində ən vacib vurğulayıcı vasitələrdən biridir və cümlədə diqqəti konkret fakt, şəxs və ya xüsusiyyətə cəmləməyi asanlaşdırır. Bu söz müxtəlif üslub və situasiyalarda, həm rəsmi, həm də bədii və gündəlik dildə geniş yayılıb. Dilin funksional imkanlarını genişləndirən “xüsusilə” ifadəsi mətnin strukturunda, məna ardıcıllığında və aydınlığında mühüm rol oynayır. Düzgün və yerində istifadə olunduqda informasiyanın oxucu və ya dinləyici tərəfindən dəqiq qavranmasına şərait yaradır. Qrammatik və üslubi qaydalara riayət olunmadıqda isə nitqdə dolaşıqlıq və yanlış vurğu yarana bilər. Hər bir dilçi, müəllim, jurnalist və ya gündəlik istifadəçi üçün “xüsusilə” sözünün funksional imkanlarını bilmək və onları nitqdə məntiqi şəkildə işlətmək zəruridir. Dilin zənginliyi və ünsiyyətin keyfiyyəti, məhz belə ifadələrin düzgün seçilməsi ilə birbaşa bağlıdır. Müasir Azərbaycan dilində “xüsusilə” sözü, həm də yeni düşüncə tərzinin, fərqləndirici baxışın ifadəsinə çevrilib. Bu ifadə dilin inkişafında, mətnin daha canlı və təsirli olmasında, ünsiyyətin səmərəliliyində vacib faktordur. Hər bir cümlədə “xüsusilə”nin rolu, informasiyanın əsas mesajını önə çıxarmaq və dinləyicinin diqqətini cəlb etməkdir.
Ən Çox Verilən Suallar
“Xüsusilə” ifadəsi Azərbaycan dilində müəyyən fakt, şəxs və ya hadisəni digər nümunələrdən seçib vurğulamaq üçün işlədilir. O, diqqəti bir mövzunun və ya şəxsin üzərinə yönəldir. Zərf və vurğulayıcı bağlayıcı funksiyasını daşıyır. Əsas məqsədi informasiyanın dəqiqliyini artırmaqdır.
“Xüsusilə” sözü Azərbaycan dilində əsasən zərf və ya vurğulayıcı kimi çıxış edir. Cümlədə fərqləndirmə və vurğu funksiyasını yerinə yetirir. Ən çox hallarda əsas faktın və ya şəxsin seçilib göstərilməsində istifadə olunur. Sintaktik əlaqəsi vurğulanan hissə ilə sıx bağlıdır.
“Xüsusilə” ifadəsi elmi, rəsmi, publisistik, bədii və gündəlik danışıq üslubunda geniş yayılıb. Elmi və rəsmi mətnlərdə əsas mövzuya diqqəti yönəltmək üçün işlədilir. Bədii ədəbiyyatda hadisə və obrazı vurğulamaq məqsədi daşıyır. Danışıq dilində isə əsas maraq nöqtəsini önə çıxarır.
“Xüsusilə” ifadəsinin sinonimləri arasında “əsasən”, “ən çox”, “xüsusi ilə”, “daha çox” kimi sözlər var. Lakin hər birinin məna çaları fərqlidir. “Xüsusilə” seçilən detalı daha aydın və qabarıq vurğulamaq üçün istifadə olunur. Digər vurğulayıcılar ümumiləşdirici və ya statistik məna daşıyır.
Yanlış istifadə əsasən cümlədə vurğulanan hissənin qeyri-müəyyən göstərilməsi və ya artıq təkrar olunması zamanı müşahidə edilir. Bu zaman mətnin aydınlığı və üslubu pozula bilər. Düzgün işlədilməsi üçün məna və məntiqə diqqət yetirmək lazımdır. Həddindən artıq istifadə mətnin monotonlaşmasına səbəb olur.
Bədii əsərlərdə “xüsusilə” əsas hadisə, obraz və ya emosiyanı daha təsirli şəkildə təqdim etmək üçün istifadə olunur. Yazıçı və şairlər bu vasitə ilə oxucunun diqqətini istədikləri detal üzərində cəmləşdirirlər. Emosional və məna yükünün artırılmasında mühüm rol oynayır. Hadisələrin fərqləndirilməsi üçün vacibdir.
Elmi və rəsmi mətnlərdə “xüsusilə” ifadəsi əsas faktı, yeni tapıntını və ya araşdırmanın önəmli tərəfini vurğulamağa kömək edir. Bu, məlumatın oxucu tərəfindən daha dəqiq və məqsədəuyğun qavranmasını təmin edir. Məqalə və hesabatlarda prioritetin göstərilməsində əvəzsizdir. Mətnin məntiqi quruluşuna kömək edir.
Gündəlik danışıqda bu söz insanın şəxsi münasibətini, marağını və ya diqqətini bildirmək üçün işlədilir. Məsələn, ‘Bu yeməyi xüsusilə sevirəm’ kimi cümlələrdə şəxsi vurğu aydın olur. Dinləyiciyə əsas mesajı ötürmək üçün yaxşı vasitədir. Ünsiyyətdə dəqiqlik və səmimilik yaradır.
Bu ifadə bir detalı və ya şəxsi digər nümunələrdən seçib xüsusi vurğulamaq üçün istifadə olunur. “Əsasən” və “daha çox” kimi sözlər isə daha ümumi və statistik məna verir. “Xüsusilə” konkret fərqləndirmə və fərdi vurğu yaradır. Mətnin emosionallığını və təsir gücünü artırır.
Əsas qayda cümlədə vurğulanan hissənin dəqiq və aydın göstərilməsidir. Sözün məntiqə uyğun seçilməsi və mətnin ümumi strukturuna uyğun yerləşdirilməsi vacibdir. Sintaksis və üslubda uyğunluq qorunmalıdır. Həddindən artıq istifadə monotonluq yarada bilər.
