Xütbə insanlıq tarixinin ən qədim məkanlarından biri olan məscid və məbədlərdə formalaşan, həm dini, həm də ictimai həyatda xüsusi çəkisi olan nitq növüdür. Hər bir sivilizasiyada, xüsusilə İslam aləmində xütbə özünəməxsus yerə malikdir. Azərbaycanda da xütbə ənənəsi dərin köklərə sahib olmaqla, insanların maarifləndirilməsi, mənəvi birliyinin möhkəmləndirilməsi və cəmiyyətin düzgün istiqamətləndirilməsi baxımından həmişə əhəmiyyət daşıyıb. Xütbənin yalnız dini bir nitq olmadığını, tarixi, ictimai, etik və hüquqi baxımdan da mühüm rola sahib olduğunu dərk etmək üçün bu anlayışı dərindən və bütün aspektləri ilə araşdırmaq vacibdir.
Xütbə Anlayışının Tarixi Kökü və İnkişafı
Xütbə ərəb dilindən tərcümədə “nitq”, “çıxış”, “müraciət” mənasını ifadə edir. Lakin, bu anlayışın kökü təkcə söz və nitqə bağlı deyil. Tarixən xütbə xüsusi məqamlarda, əlamətdar hadisələrdə, hökumət rəhbərləri, din xadimləri və ictimai şəxslər tərəfindən camaata müraciət etmək, cəmiyyətə mesaj çatdırmaq məqsədilə istifadə olunub. Qədim dövrlərdə İslam öncəsi Ərəbistanda xütbə cəmiyyətdə ictimai fikirin ifadə vasitəsi idi. Bu, adətən qəbilə başçıları və ya natiqlər tərəfindən müəyyən hadisələr zamanı camaata edilən çağırış şəklində təqdim olunurdu.
İslamdan sonra xütbə dini mərasimlər, xüsusilə cümə və bayram namazları zamanı, hökumət və cəmiyyətlə bağlı mühüm qərarların elanında, ictimai və əxlaqi məsələlərə münasibətdə rəsmi status qazandı. Xəlifələr dövründə xütbə siyasi hakimiyyətin rəmzi, hökumətin tanınması və xalqa mesajların çatdırılması üçün başlıca vasitə oldu. Xütbə oxuyan şəxsin adından xəlifənin və ya hakim rəhbərin adı çəkilməsə, bu, siyasi etiraz və ya itaətsizlik sayılırdı. Azərbaycanda da orta əsrlərdə məscidlərdə oxunan xütbələr dövlətin rəsmi mövqeyinin təcəssümü kimi çıxış edirdi.
Xütbənin Strukturu və Əsas Elementləri
Xütbənin forması və strukturu zamanla müəyyən qaydalarla zənginləşib və dəqiqləşib. Xütbə adətən iki hissədən ibarət olur: birinci hissə daha çox dini, əxlaqi mövzulardan, Allaha şükür, Peyğəmbərə salavat və ümumi mövzulardan bəhs edir, ikinci hissədə isə gündəlik, ictimai, aktual məsələlərə toxunulur. Cümə xütbəsi və bayram xütbələri arasında formal fərqlər olsa da, əsas məqsəd insanlara düzgün yol göstərmək, onları maarifləndirmək, mənəvi tərbiyə verməkdir.
Aşağıda cümə xütbəsinin əsas hissələri cədvəl şəklində verilmişdir:
| Hissə | Qısa Təsviri |
|---|---|
| Xütbə Duası | Allaha həmd və şükür, Peyğəmbərə salavat |
| Əsas Mövzu | Dini, əxlaqi, ictimai və aktual məsələlər |
| Nəsihət | Toplumun maarifləndirilməsi, tövsiyələr |
| Qurani-Kərim Ayəsi | Ayələrin təfsiri və açıqlanması |
| Dua və Bağışlanma | Dua, tövbə və Allahdan bağışlanma istəyi |
Xütbənin Dini və Sosial Funksiyası
Xütbə sadəcə bir nitq və ya dini ritualla məhdudlaşmır. Onun əsas funksiyası cəmiyyətin maarifləndirilməsi, dini biliklərin çatdırılması, ictimai həmrəyliyin təmin edilməsi, əxlaqi dəyərlərin təbliği və insanlarda məsuliyyət hissinin formalaşdırılmasıdır. Xütbə vasitəsilə din xadimi həm İslam qaydalarını, həm də gündəlik həyatda üzləşilən aktual məsələləri izah edir, insanlara bir yol xəritəsi təqdim edir.
Sosial baxımdan xütbə, ictimai birlik və həmrəylik üçün vacib vasitədir. Məsələn, cəmiyyət daxilində baş verən neqativ hadisələr, bəlalar, fəlakətlər zamanı xütbə xalqı səbirli, yardımlaşmağa həvəsləndirir, müsbət əhval-ruhiyyə yaradır. Dövlət səviyyəsində isə xütbə cəmiyyətə verilən mesajların, dövlət siyasətinin və rəsmi mövqeyin çatdırılması üçün istifadə olunur. Tarixdə müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda xütbədə müstəqilliyin və ya hansısa rəhbərin adının çəkilməsi siyasi bir göstərici kimi qiymətləndirilib.
Xütbə ilə Vaazın Fərqləri
Bəzən ictimaiyyət arasında xütbə və vaaz terminləri bir-biri ilə qarışdırılır. Əslində isə bu iki anlayış arasında mühüm fərqlər var. Xütbə dini mərasimlərin rəsmi hissəsi hesab olunur və müəyyən şərtlərə tabedir: ayaq üstə, məscidin xüsusi yerdə (minbərdə) və müəyyən qaydalar daxilində oxunur. Xütbə məcburi rituallardan biridir, məsələn, cümə və bayram namazlarında xütbə oxunmadan ibadət tam sayılmır. Vaaz isə daha sərbəst, istənilən yerdə və zamanda, oturaq və ya ayaq üstə, məhdudiyyət olmadan edilən dini və ya əxlaqi nəsihətdir. Vaazda müəyyən şərtlər və formal tələblər yoxdur, əsas məqsəd insanlara yol göstərmək, dini bilikləri paylaşmaqdır.
Xütbənin Tərkib Hissələri və Quruluşu
Xütbə nitqinin uğurlu və təsirli olması üçün onun məzmunu və forması ciddi qaydalara riayət olunmaqla hazırlanır. İslam ənənəsinə görə, cümə və bayram xütbələrinin oxunması mütləqdir və hər biri aşağıdakı əsas tərkib hissələrdən ibarət olur:
- Xütbə Duası: Allaha həmd və şükür, Peyğəmbərə salavat və ona itaət çağırışı;
- Əsas Mövzu: Qurani-Kərimdən ayələr, peyğəmbər hədisləri və aktual dini, əxlaqi və ictimai mövzular;
- Nəsihət və Tövsiyələr: İnsanlara düzgün yol göstərmək, xeyirxahlıq, yardımlaşma, səbir və tolerantlıq kimi dəyərlərin təbliği;
- Cəmiyyətə Yönəlik Müraciət: Mövcud problemlər, cəmiyyətin ehtiyacları və birgə hədəflər barədə çağırışlar;
- Dua və Bağışlanma İstəyi: Xütbənin sonunda dua edilir, Allahdan bağışlanma, bərəkət və cəmiyyət üçün xeyir-dua dilənir.
Bu ardıcıllıq xütbənin məzmununun sistemli şəkildə çatdırılmasına və dinləyicilərdə güclü təsir yaratmasına səbəb olur.
Xütbə Ənənəsinin Azərbaycanda Yeri və Tarixi
Azərbaycan coğrafiyası tarixən İslam mədəniyyətinin mühüm mərkəzlərindən biri kimi tanınıb. Burada xütbə ənənəsi həm şəhər, həm də kənd məscidlərində xüsusi ehtiramla yaşadılıb. Orta əsrlərdən başlayaraq xütbələr yalnız dini mövzularda deyil, ictimai-siyasi məsələlərdə də cəmiyyətin maarifləndirilməsi üçün mühüm vasitə olub. Xüsusən dövlət dəyişiklikləri, yeni hökmdarın hakimiyyətə gəlməsi, müstəqillik dövrləri kimi əlamətdar hadisələrdə xütbə vasitəsilə rəsmi qərarlar xalqa çatdırılıb.
Sovet dövründə dini ayinlərə münasibət dəyişsə də, Azərbaycanda xütbə ənənəsi tamamilə aradan qalxmadı. Müasir dövrdə isə xütbə yalnız dini icmalar üçün deyil, ümumi cəmiyyət üçün də maarifləndirici, tərbiyəvi və birləşdirici rol oynamağa davam edir. Xütbədə səsləndirilən fikirlər, çağırışlar ictimai həyatın müxtəlif aspektlərini əhatə edir, insanları birlik, səbir, milli və dini dəyərlərə sədaqət ruhunda tərbiyələndirir.
Xütbənin Müasir Dəyişiklikləri və Rolunun Artması
Müasir dövrdə xütbə anlayışı təkcə məscid divarları arasında qalmır. Televiziya, radio, sosial media vasitəsilə də xütbələr geniş auditoriyalara çatdırılır. Xütbə mövzularının seçilməsində də çevik yanaşmalar, dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmış aktual məsələlər öz əksini tapır. Bura cəmiyyətin sosial problemləri, ailə münasibətləri, gənclərin tərbiyəsi, ətraf mühitin qorunması, vətənpərvərlik, birgəyaşayış və s. daxildir. Xütbə həmçinin milli-mənəvi birliyin qorunmasında, azərbaycançılıq ideologiyasının təbliğində və cəmiyyətin intelektual inkişafında böyük rol oynayır.
Xütbənin müasir formalarında əksər hallarda dinlə yanaşı, sosial-psixoloji, hüquqi və hətta iqtisadi mövzular da diqqətə çatdırılır. Məscid imamları və din xadimləri mövzu seçimində toplumun aktual ehtiyac və problemlərinə uyğun mövzuları seçməklə, xütbəni sırf dini nitqdən ictimai maarifləndirici nitqə çevirirlər.
Xütbə Qaydaları və Ədəb-Əxlaq Normaları
Xütbə oxuyan şəxs – imam və ya xətib – müəyyən etik və davranış qaydalarına riayət etməlidir. Xütbə yalnız dini bilik və təcrübə ilə deyil, həm də yüksək mənəvi keyfiyyətlər, nümunəvi davranış və oratorluq bacarığı ilə seçilən şəxslər tərəfindən təqdim edilməlidir. Xütbədə təhqirə, bölücülüyə, nifrət və kinə yol verilməməlidir. Bütün ifadələr səmimi, inandırıcı və ümumbəşəri dəyərlərə söykənməlidir.
İslam ənənəsində xütbə zamanı camaat sükutla və diqqətlə dinləməli, xütbə zamanı heç kim danışmamalı, səbirli və təmkinli olmalıdır. Xütbənin təsirli olması üçün natiq dinləyicilərin ehtiyaclarını, yaş qrupu və cəmiyyətin mövcud sosial-iqtisadi vəziyyətini nəzərə alaraq mövzunu seçir və təqdim edir.
Xütbə Mövzusunun Seçilməsi və Hazırlanması
Xütbə mövzusunun seçilməsində aşağıdakı amillər mühüm rol oynayır:
- Cəmiyyətin ehtiyacları və aktual problemlər
- Dini və milli bayramlar, əlamətdar hadisələr
- Dini biliklərin artırılması və mənəvi maarifləndirmə
- Əxlaqi və sosial mövzular, ailə, gənclik, təhsil
- Cəmiyyətin birliyi, həmrəyliyi və inkişafı
Xütbə hazırlayan şəxs mövzunu seçərkən onu hissələrə bölməklə ardıcıllıq və aydınlıq əldə edir. Hər hissə ayrıca başlıq altında təqdim oluna bilər: məsələn, “Din və əxlaq”, “Sosial məsuliyyət”, “Gəncliyin rolu”, “Birlik və həmrəylik”, “Müasir çağırışlar” və s. Bu cür bölmə xütbənin daha təsirli və yadda qalan olmasına kömək edir.
Xütbə Ənənəsinin Mədəni və Tərbiyəvi Rolu
Xütbə yalnız dini təbliğat vasitəsi deyil, həm də Azərbaycan xalqının mədəni irsinin ayrılmaz hissəsidir. Tarix boyu xütbə vasitəsilə cəmiyyətə, xüsusən gənclərə milli-mənəvi dəyərlər aşılanıb, ümumbəşəri dəyərlər, vətənpərvərlik və humanizm prinsipləri təbliğ olunub. Xütbə ailə tərbiyəsində, məktəblərdə, dövlət tədbirlərində və digər ictimai tədbirlərdə də müxtəlif formalarda öz təsirini göstərib.
Xütbənin Tarixi Dövrlərdə Əsas Funksiyaları
| Tarix dövrü | Əsas funksiyalar |
|---|---|
| Qədim və Orta əsrlər | Hakimiyyətin tanınması, dövlət rəmzinin elan edilməsi |
| İslamın yayılması | Dini biliklərin çatdırılması, ictimai birliyin təşviqi |
| Sovet dövrü | Dini ayinlərin məhdudlaşdırılması, ənənənin saxlanılması |
| Müstəqillik sonrası | Maarifləndirmə, milli dəyərlərin təbliği, vətənpərvərlik |
Xütbənin Təsirli Olması Üçün Nümunəvi Prinsiplər
- Xütbə mövzusu cəmiyyətin real problemlərinə uyğun seçilməlidir
- Nitq ardıcıllıq və aydınlıqla qurulmalıdır
- Dinləyici auditoriyasının psixologiyası nəzərə alınmalıdır
- Qaynaqlar (Quran, hədis, milli və tarixi mənbələr) düzgün və səmərəli istifadə olunmalıdır
- Ədəb-ərkan və etik normalara əməl edilməlidir
- Xütbə yalnız dini deyil, sosial, etik və vətənpərvərlik mövzularına da toxunmalıdır
Xütbə dini-ictimai həyatın ayrılmaz hissəsidir. O, Azərbaycan cəmiyyətində tarix boyu həm dini-mənəvi tərbiyənin, həm də ictimai həmrəyliyin təbliği baxımından mühüm rol oynayıb. Müasir dövrdə isə xütbə təkcə məscid divarları arasında deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələrinə təsir edən, maarifləndirici, tərbiyəvi və birləşdirici rol oynamağa davam edir. Xütbə vasitəsilə nəinki dini bilik və əxlaqi dəyərlər, həm də dövlətin, ictimaiyyətin ehtiyac və çağırışları cəmiyyətə çatdırılır. Peşəkar şəkildə hazırlanmış və təqdim olunan xütbə milli-mənəvi birliyin, tolerantlığın və vətəndaş məsuliyyətinin güclənməsində əvəzsiz rol oynayır. Azərbaycanda xütbə ənənəsinin qorunması, zənginləşdirilməsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi cəmiyyətimizin inkişafı və mənəvi bütövlüyü üçün olduqca vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xütbə İslam ənənəsində məscidlərdə camaata rəsmi qaydada oxunan dini və ictimai nitqdir.
Əsasən cümə və bayram namazlarında, eləcə də mühüm dini və ictimai hadisələr zamanı oxunur.
Adətən iki əsas hissədən ibarətdir: dini-əxlaqi və gündəlik-ictimai mövzular.
Məscidin imamı və ya rəsmi xətib tərəfindən oxunur.
Xütbə rəsmi və məcburi dini mərasim nitqidir, vaaz isə sərbəst dini və əxlaqi söhbətdir.
İslamın Azərbaycana gəlişindən və orta əsrlərdən etibarən davam edir.
Dini maarifləndirmə, əxlaqi tərbiyə və ictimai birliyin gücləndirilməsində mühüm rol oynayır.
Xütbə səmimi, aydın və maarifləndirici olmalı, dinləyicilər isə sakit və diqqətlə dinləməlidir.
Cəmiyyətin aktual ehtiyac və problemlərinə uyğun, dini-əxlaqi dəyərlər əsasında seçilir.
Milli-mənəvi dəyərlərin, dini bilik və birliyin qorunması üçün əvəzsiz əhəmiyyət daşıyır.
