İnsan həyatının müxtəlif mərhələləri mövcuddur və onların hər biri özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu mərhələlərdən biri də yeniyetməlik dövrüdür. Uşaqlıqla gənclik arasında yerləşən bu keçid mərhələsi həm fiziki, həm psixoloji, həm də sosial baxımdan dərin dəyişikliklərlə müşayiət olunur. Yeniyetməlik dövrü sadəcə yaş aralığı deyil, bir insanın şəxsiyyətinin, dünyagörüşünün, dəyərlərinin formalaşmağa başladığı, gələcək həyatına yön verən əhəmiyyətli bir zaman kəsimidir. Bu dövrdə gənc fərdin ailə ilə münasibətləri dəyişir, dost çevrəsi genişlənir, cəmiyyətə baxışı formalaşır və həyatla bağlı əsaslı suallar meydana çıxır. Yeniyetməlik təkcə fiziki böyümə yox, həm də daxili dünyada baş verən böyük çevrilişdir.
Yeniyetmə nə deməkdir?
Yeniyetmə termini, əsasən 10-19 yaş aralığını əhatə edən insanları təsvir edir. Bu yaş dövrü Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının da qəbul etdiyi tərifə əsaslanır. Bu mərhələdə fiziki cəhətdən cinsi yetkinliyə çatmaq, psixoloji baxımdan isə fərdi şəxsiyyətin formalaşması baş verir. Yeniyetmə artıq uşaq deyil, amma böyüklüyə də tam çatmayıb. O, yeni emosiyalar, sosial rollar və həyat qarşısında yeni məsuliyyətlər kəşf edir. Bu dövr insanın gələcək həyat tərzinin təməlinin qoyulduğu mərhələ kimi olduqca mühümdür.
Yeniyetməlik dövründə fiziki dəyişikliklər
Yeniyetməlik dövrü orqanizmdə hormonların fəaliyyətinin gücləndiyi bir mərhələdir. Qızlarda bu dövr, adətən sinənin inkişafı, menstruasiyanın başlaması və boy artımı ilə müşahidə olunur. Oğlanlarda isə səsin qalınlaşması, əzələlərin böyüməsi və bığ-saqqalın çıxması kimi dəyişikliklər önə çıxır. Hormonların təsiri ilə piy vəzilərinin fəaliyyəti artır, bu da sızanaq və dəri problemlərinə səbəb ola bilər. Fiziki dəyişikliklərin sürətlənməsi, yeniyetmədə öz görünüşünə və cəmiyyət qarşısında qəbul olunmasına dair narahatlıqlar yaradır.
Psixoloji və emosional inkişaf
Yeniyetməlik dövründə insan öz “mən”ini axtarmağa başlayır. Bu dövrdə gənclər tez-tez “Mən kiməm?”, “Cəmiyyətə necə görünürəm?”, “Gələcəyim necə olacaq?” kimi suallara cavab tapmağa çalışırlar. Özünü dərk etmə, fərqlilik hissi, emosional dalğalanmalar və dəyişkən əhval bu mərhələnin tipik xüsusiyyətləridir. Psixoloji baxımdan yeniyetmə həm müstəqil olmaq istəyir, həm də bəzən böyüklərdən dəstəyə ehtiyac duyur. Bu ikili vəziyyət davranışlarda qeyri-sabitlik və ziddiyyətli reaksiyalarla müşahidə oluna bilər.
Ailə ilə münasibətlərin rolu
Yeniyetməlik dövründə valideynlərlə münasibət çox mühüm rol oynayır. Bu mərhələdə gənc fərd sərbəstlik istəyir, lakin eyni zamanda ailənin dəstəyinə ehtiyac duyur. Ailənin aşırı nəzarəti və ya əksinə, tam nəzarətsizliyi yeniyetmənin sosiallaşmasında və qərarvermə bacarığında çətinliklər yarada bilər. Mütəxəssislər bu dövrdə valideynlərin dinləyici rolu oynamaqla yanaşı, dəstəkləyici və istiqamətverici mövqe tutmasının daha sağlam nəticələr verdiyini qeyd edirlər. Yeniyetmənin fikirlərinə hörmətlə yanaşmaq, onunla açıq dialoqlar qurmaq etibarın və güvənin bərqərar olmasına səbəb olur.
Təhsil və yeniyetmənin dünyagörüşü
Təhsil bu dövrdə gəncin dünyagörüşünün genişlənməsində əsas rol oynayır. Yeniyetmələr məktəbdə yalnız akademik biliklər əldə etmirlər, həm də sosial bacarıqlar, liderlik keyfiyyətləri, problem həll etmə və tənqidi düşüncə kimi vacib qabiliyyətlər qazanırlar. Müəllimlərin, sinif yoldaşlarının və ümumilikdə məktəb mühitinin yeniyetmənin psixoloji və sosial inkişafına təsiri azı valideynlər qədər əhəmiyyətlidir. Təhsilin yalnız imtahanlara yönəlməsi deyil, şəxsiyyət formalaşmasına yönəlməsi bu mərhələdə xüsusilə vacibdir.
Sosial media və rəqəmsal mühitin təsiri
Müasir dövrdə yeniyetmələrin həyatında sosial media və rəqəmsal platformalar böyük yer tutur. İnternet onların özlərini ifadə etmələri, məlumat əldə etmələri və sosial əlaqələr qurma vasitəsinə çevrilib. Lakin bu imkanlarla yanaşı, təhlükələr də vardır. Sosial mediada müqayisələr, bədən görüntüsü ilə bağlı təzyiqlər, kiber zorakılıq kimi hallar yeniyetmələrin psixikasına mənfi təsir göstərə bilər. Buna görə də valideynlərin və müəllimlərin rəqəmsal savadlılığı artırması və gəncləri bu sahədə maarifləndirməsi zəruridir.
Yeniyetməlik dövründə dostluq və sosiallaşma
Dostluq münasibətləri yeniyetmələr üçün çox vacibdir. Bu dövrdə onlar özlərini ailədən daha çox dostlarına yaxın hiss edə bilirlər. Sosial dairənin genişlənməsi, fərqli fikirlərin öyrənilməsi və şəxsi sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi kimi bacarıqlar məhz dostluq münasibətləri sayəsində inkişaf edir. Sağlam dostluq münasibətləri yeniyetmənin özünə inamını artırır və onu mənfi təsirlərdən qoruyur. Əksinə, toksik dostluqlar, neqativ təsirlər və təzyiq altında verilən qərarlar gəncin gələcək həyatında dərin izlər buraxa bilər.
Yeniyetmə və cinsiyyət kimliyi
Yeniyetməlik dövründə cinsiyyət kimliyinə və oriyentasiyaya dair suallar ön plana çıxır. Bu mərhələdə yeniyetmələr öz cinslərinə və əks cinsə qarşı maraq göstərməyə başlayır, bu isə onların davranışında dəyişikliklərə səbəb olur. Cəmiyyətin bu məsələlərə yanaşması, ailənin dəstəyi və maarifləndirmə səviyyəsi yeniyetmənin psixoloji rahatlığında mühüm rol oynayır. Hər bir gəncin bu dövrdə dəstəyə, anlaşılmağa və sorğusuz qəbul olunmağa ehtiyacı var.
Yeniyetməlikdə riskli davranışlar
Təəssüf ki, bu dövr eyni zamanda bəzi riskli davranışların artması ilə də səciyyələnə bilər. Sərxoşluq, siqaret, narkotik istifadəsi, aqressiv davranışlar və erkən cinsi əlaqələr yeniyetmələr arasında rast gəlinən hallardır. Bu davranışlar əksər hallarda mühitin təsiri, diqqət ehtiyacı və ya emosional boşluqlarla bağlı olur. Maarifləndirmə, psixoloji dəstək və sosial fəaliyyətlər bu riskli davranışların qarşısının alınmasında əsas rol oynayır.
Yeniyetmələrin inkişafında ictimai dəstəyin əhəmiyyəti
Cəmiyyətin yeniyetmələrə münasibəti onların gələcəyini formalaşdırır. Gənclərə yönəlmiş layihələr, idman, incəsənət, könüllülük fəaliyyəti və sosial layihələr onların potensialını ortaya çıxarır. Dövlət səviyyəsində yeniyetmələrə psixoloji, sosial və hüquqi dəstək sistemlərinin qurulması, onların hüquqlarının qorunması və iştirak imkanlarının artırılması vacibdir. Belə təşəbbüslər gənclərin cəmiyyətə inteqrasiyasını asanlaşdırır və sağlam vətəndaş olaraq yetişməsinə zəmin yaradır.
Yeniyetməlik dövrü insan həyatında dönüş nöqtələrindən biridir. Bu mərhələdə qarşıya çıxan psixoloji, fiziki və sosial dəyişikliklər gəncin gələcək həyat tərzinə birbaşa təsir edir. Ailə, məktəb, cəmiyyət və media bu inkişafda birbaşa rol oynayır. Gənclərin doğru istiqamətləndirilməsi, onların emosional və psixoloji ehtiyaclarının vaxtında qarşılanması, gələcəyin daha sağlam, düşüncəli və balanslı fərdlərinin formalaşmasına imkan yaradır. Yeniyetməyə qulaq asmaq, onu başa düşmək, ona güvənmək və fürsətlər yaratmaq cəmiyyətin üzərinə düşən əsas vəzifələrdən biridir.
Yeniyetməlik dövrü adətən 10-19 yaş aralığını əhatə edir. Bəzi mənbələrdə bu yaş aralığı 12-21 yaş olaraq da göstərilir, lakin əsas qəbul olunmuş interval 10-19-dur
Bu dövrdə gənclər tez-tez əhval dəyişikliyi, özgüvən çatışmazlığı, özünüifadə ehtiyacı və gələcəyə dair narahatlıq hiss edirlər. Həmçinin, özlərini cəmiyyət qarşısında təsdiq etməyə çalışırlar.
Sosial media həm müsbət, həm də mənfi təsirlər göstərə bilər. Müsbət tərəfdən məlumat əldə etmək və özünü ifadə etmək mümkündür, mənfi tərəfdən isə müqayisə, kiber zorakılıq və bədən imicinə dair təzyiqlər ola bilər.
Yeniyetmələrə hörmətlə, anlayışla və səbirlə yanaşmaq lazımdır. Onların fikirlərini dinləmək, dəstək olmaq və onlara sərbəstlik tanımaq mühümdür.
Maarifləndirmə, psixoloji dəstək, sosial fəaliyyətlərə cəlb etmək və ailə ilə açıq ünsiyyət riskli davranışların qarşısını almağa kömək edir.
Yeniyetmələrin təhsil, sağlamlıq, təhlükəsizlik və ifadə azadlığı kimi əsas hüquqları vardır. Bu hüquqlar həm yerli, həm də beynəlxalq qanunvericiliklə qorunur.
Təhsil yeniyetmənin şəxsiyyətinin formalaşmasında, düşünmə tərzinin inkişafında və sosiallaşmasında mühüm rol oynayır.
Bu mövzu gəncə açıq, anlayışlı və hörmətli şəkildə izah olunmalıdır. Etiketləndirmədən, təzyiqsiz və elmi əsaslarla danışmaq vacibdir.
Valideynlər gəncə sərbəst seçim imkanları yaratmalı, onunla dialoq qurmalı, diqqətli dinləyici olmalı və onu mühakimə etmədən dəstəkləməlidirlər.
Bu dövrdə atılan addımlar gəncin gələcək həyatını müəyyənləşdirir. Ona görə də maraq dairəsinə uyğun istiqamətlərin tanıdılması, bacarıqların inkişafı və planlama vərdişləri bu mərhələdə formalaşdırılmalıdır.
