Zökəm: Əlamətləri, Gedişatı

Sağlamlıq insan həyatı və cəmiyyət üçün ən vacib dəyərlərdən biridir. Əsrlər boyu insan orqanizminə təsir edən infeksion xəstəliklər sırasında zökəm (virus mənşəli kəskin respirator infeksiya, ARİ, ümumxalq arasında “qrip” və ya “soyuqdəymə” adlandırılan hallar) xüsusi yer tutur. Azərbaycanda zökəm ən geniş yayılmış xəstəliklərdən hesab olunur. Hər il yüz minlərlə insan bu infeksiya ilə qarşılaşır, həm uşaqlar, həm böyüklər, həm də yaşlı əhali qrupa daxil olur. Zökəmin cəmiyyətdə geniş yayılması onun əhəmiyyətini və aktual problemini bir daha təsdiqləyir.

İqlim dəyişiklikləri, urbanizasiya, insanların sıx ünsiyyətdə olması, böyük kollektivlərdə və ictimai yerlərdə uzun müddət bir arada qalma hallarının artması zökəm viruslarının yayılmasını asanlaşdırır. Tibb elminin inkişafına baxmayaraq, hələ də zökəmlə mübarizədə əsas rol gigiyena, fərdi profilaktika, vaxtında diaqnoz və düzgün müalicə tədbirlərinə aiddir. Zökəm təkcə tibb sahəsinin deyil, həm də sosial və iqtisadi həyatın mühüm problemidir.

Reklam

Zökəmin mənşəyi və tibbi mahiyyəti

Zökəm bir sıra müxtəlif virusların – adətən rinovirus, koronavirus, adenovirus və parainfluenza kimi patogenlərin – səbəb olduğu kəskin respirator infeksiyadır. Zökəm, əksər hallarda, yuxarı tənəffüs yollarına təsir edir və tipik olaraq burun axması, boğazda ağrı, öskürək, baş ağrısı, halsızlıq və temperaturun qalxması ilə özünü göstərir.

Tibbi ədəbiyyatda zökəm və qrip anlayışları bir-birinə yaxın mənada işlədilsə də, bunlar fərqli viruslarla törədilən ayrı-ayrı xəstəliklərdir. Qrip daha ağır keçən, çox vaxt yüksək hərarət, əzələ ağrıları və ümumi vəziyyətin pisləşməsi ilə müşayiət olunan virusdur. Zökəm isə əsasən yüngül və orta ağır gedişə malik olur, fəsadlar nisbətən az hallarda yaranır.

Viruslar tənəffüs damcıları vasitəsi ilə yayılır. Yoluxmuş insan öskürdükdə, asqırdıqda və ya danışdıqda ətraf mühitə virus daşıyan damcılar buraxır. Bu damcılar ətrafdakı səthlərə, qapı tutacaqlarına, məişət əşyalarına düşə, insanın burun, ağız və ya gözünə birbaşa toxunuş zamanı orqanizmə keçə bilər.

Reklam

Əlamətləri və gedişatı

Zökəmin əsas əlamətləri adətən xəstəliyin ilk günlərindən özünü göstərir. Əlamətlərin kəskinliyi virusun növündən, orqanizmin müqavimətindən, yaşdan və yanaşı xəstəliklərin mövcudluğundan asılı olaraq dəyişir.

Burun tutulması və axıntısı
Boğazda qaşınma və ya ağrı
Asqırma
Yüngül öskürək
Baş və əzələ ağrıları
Bədən temperaturunun qalxması (adətən 37-38°C arası)
Halsızlıq və iştahsızlıq
Bəzən yüngül dərəcədə səsin tutulması

Zökəm ümumiyyətlə 5-7 gün davam edir. Əksər hallarda əlavə tibbi müdaxilə tələb olunmur və xəstəlik öz-özünə keçib gedir. Ancaq immun sistemi zəif olan şəxslərdə, körpələrdə, yaşlılarda və xroniki xəstəlikləri olanlarda zökəm daha ağır keçə, pnevmoniya, sinusit, otit kimi fəsadlara səbəb ola bilər.

Zökəmin diaqnostikası və ayırıcı diaqnozu

Tibbi praktikada zökəm diaqnozu adətən xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Virusun spesifik növünü müəyyən etmək üçün laborator analizlər – burun və ya boğazdan yaxma, PCR testi və ya sürətli antigen testləri istifadə oluna bilər. Ayırıcı diaqnostika aparılarkən qrip, angina, allergik rinit, COVID-19 və digər respirator infeksiyalar nəzərə alınmalıdır.

Həkim müayinəsi, xüsusilə ağır simptomlar və ya fəsad riskinin olduğu hallarda vacibdir. Uşaqlarda, hamilə qadınlarda, yaşlı və xroniki xəstələrdə həkim nəzarəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Müalicə prinsipləri və istifadə olunan dərmanlar

Zökəmin müalicəsində əsas məqsəd xəstənin vəziyyətini yüngülləşdirmək, fəsadların qarşısını almaq və orqanizmin özünün virusla mübarizə aparmasına şərait yaratmaqdır. Antibiotiklər zökəm virus mənşəli olduğuna görə istifadə edilmir, yalnız bakterial fəsadlar və ya yanaşı bakterial infeksiya olduqda tövsiyə olunur.

Əsas müalicə istiqamətləri bunlardır:

Yataq rejimi və istirahət
Bol maye qəbul etmək
Yüngül və vitaminli qidalanma
Havanın nəmliyini qorumaq və tez-tez otaq havalandırmaq
Bədən hərarətini nəzarətdə saxlamaq üçün lazım gəldikdə paracetamol və ya ibuprofen istifadəsi
Burun tıxanıqlığı zamanı duzlu su ilə burun yaxalamaq və ya burun spreylərindən istifadə etmək
Boğaz ağrısı və öskürək üçün xüsusi pastil və ya siroplar
Qoxu və dad pozulması, ağır nəfəs darlığı və uzunmüddətli yüksək hərarət olarsa, həkimə müraciət vacibdir

Təbii vasitələrdən – bal, limonlu çay, cökə dəmləməsi, evdə hazırlanan buxar inhalasiyası, dəniz duzu ilə qarqara və s. istifadə etmək olar. Lakin istənilən təbii vasitənin istifadəsi öncədən həkimlə məsləhətləşdirilməlidir.

Zökəmdən qorunma yolları və profilaktika

Zökəmin qarşısının alınması üçün profilaktik tədbirlər mühüm rol oynayır. Əsas qoruyucu tədbirlər bunlardır:

Əlləri tez-tez sabunla yumaq
Ümumi məişət əşyalarını paylaşmamaq
İctimai yerlərdə maska taxmaq, əgər ətrafda xəstə insanlar varsa
Qapalı yerlərdə tez-tez havalandırma
Xəstə insanlarla sıx təmasdan uzaq olmaq
İmmuniteti gücləndirmək – düzgün və balanslı qidalanma, kifayət qədər yuxu, fiziki aktivlik, vitaminlərin qəbuluna diqqət yetirmək
Mövsümi vaksinasiya (əsasən qrip əleyhinə vaksin)
İctimai nəqliyyatda və iş yerində fərdi gigiyena qaydalarına riayət etmək

Uşaqların, yaşlıların və immun sistemi zəif olan şəxslərin qorunması üçün ailə üzvlərinin də gigiyenaya əməl etməsi vacibdir.

Zökəm və cəmiyyət

Zökəmin geniş yayılması yalnız tibbi problem deyil, həm də iqtisadi və sosial problem hesab edilir. İllik işçi günlərinin itirilməsi, məktəb və bağçalarda dərslərin pozulması, səhiyyə sisteminə əlavə yük bu xəstəliyin cəmiyyətə təsirinin əsas göstəricilərindəndir. Zökəm dövrlərində kollektivlərdə xəstələnmə hallarının artması ictimai tədbirlərin məhdudlaşdırılması, evdə izolyasiya qaydalarının gücləndirilməsi kimi əlavə tədbirlərin görülməsini tələb edir.

Epidemiya və pandemiya dövrlərində (məsələn, COVID-19 pandemiyası zamanı) respirator virus xəstəliklərinə qarşı xüsusi diqqət yetirilməli, dövlət və icma səviyyəsində məlumatlandırıcı kampaniyalar, tibbi xidmətlərin əlçatanlığı və təcili yardımlar gücləndirilməlidir.

Zökəmin fəsadları və ağırlaşma riskləri

Zökəm əksər hallarda yüngül və qısa müddətli xəstəlik olsa da, bəzi hallarda ağırlaşmalara səbəb ola bilər. Xüsusilə uşaqlar, yaşlılar və xroniki xəstəliyi olan insanlar üçün bu risk daha yüksəkdir. Ən çox rast gəlinən fəsadlar:

Kəskin bronxit və ya pnevmoniya (ağciyərlərin iltihabı)
Sinusit (burun ciblərinin iltihabı)
Otit (orta qulaq iltihabı)
Bronxial astmanın kəskinləşməsi
Kəskin laringit və ya traxeit

Bu fəsadların qarşısını almaq üçün zökəm əlamətləri uzun müddət davam edərsə və ya ağırlaşma müşahidə olunarsa, həkimə müraciət etmək vacibdir.

Xalq təbabəti və səhvlər

Azərbaycanda zökəmin müalicəsində tez-tez xalq təbabəti üsullarına müraciət olunur. Lakin bəzən düzgün olmayan və ya elmi əsası olmayan metodların tətbiqi fəsadlara və ya xəstəliyin ağırlaşmasına gətirib çıxara bilər. Həddindən artıq isti kompreslər, alkoqollu içkilər və ya təsdiqlənməmiş “möcüzəvi” vasitələrdən istifadə əksər hallarda ziyanlı ola bilər. Buna görə də yalnız həkim məsləhəti ilə, tibbi cəhətdən əsaslandırılmış vasitələrə üstünlük verilməlidir.

Zökəm və təhsil, iş həyatında davranış qaydaları

Zökəmlə xəstələnmiş şəxslər məktəb, universitet və ya iş yerinə getməməlidirlər. Bu, həm şəxsi bərpa, həm də başqalarının yoluxmasının qarşısını almaq üçün zəruridir. Təhsil müəssisələrində xəstə uşaqların müşahidə altında saxlanılması, kollektiv tədbirlərdə iştirak etməməsi, iş yerlərində isə xəstəlik zamanı müvəqqəti distant və ya evdən işləmə imkanlarından istifadə olunması vacibdir.

Zökəm təkcə bir şəxsin deyil, bütün cəmiyyətin sağlamlığına təsir edən aktual və əhəmiyyətli tibbi problemdir. Gigiyenaya riayət, vaxtında diaqnoz və müalicə, profilaktik tədbirlər və düzgün maarifləndirmə ilə zökəmin yayılması və fəsadları minimuma endirilə bilər. Hər bir şəxs öz sağlamlığı və ətrafının rifahı üçün məsuliyyətli davranmalı, tibbi göstərişlərə və profilaktik tədbirlərə əməl etməlidir. Zökəmlə mübarizədə həm fərdi, həm ailəvi, həm də ictimai səviyyədə düzgün yanaşma müsbət nəticə verir və ümumi sağlamlıq səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət edir.