Əlifba insan dilinin yazı formasını yaradan əsas sistemdir. Hər bir dilin özünə məxsus əlifbası vardır və bu əlifba, xalqın tarixini, mədəniyyətini, fikrini, duyğularını ifadə etməyə kömək edir. Əlifba təkcə yazı şəklində fikir bildirən vasitə deyil, həm də mədəni kimliyin daşıyıcısıdır.
Əlifba nədir?
Əlifba – bir dilin səslərini ifadə etmək üçün istifadə olunan hərflər sistemidir. Hərflər əlifbanın təməlini təşkil edir və bu hərflər vasitəsilə insanlar fikir və duyğularını yazılı formada ifadə edirlər.
Əlifbanın funksiyaları:
- Dillər arası ünsiyyət qurmaq
- Ədəbiyyatı yazıya almaq
- Elmi və rəsmi yazılarda istifadə
- Mədəniyyəti qorumaq və yaymaq və s.
Əlifba sırası
Azərbaycan əlifbasındakı hərflərin ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:
Əlifba sırası (rəqəmlə):
- A 2. B 3. C 4. Ç 5. D 6. E 7. Ə 8. F 9. G 10. Ğ
- H 12. X 13. I 14. İ 15. J 16. K 17. Q 18. L 19. M 20. N
- O 22. Ö 23. P 24. R 25. S 26. Ş 27. T 28. U 29. Ü 30. V
- Y 32. Z
Azərbaycan dili və əlifba tariximiz
Azərbaycan dili zamanla dövlət strukturunda, siyasi sistemlərdə və mədəni bağlantılarda baş verən dəyişikliklərə görə bir neçə əlifba sistemində istifadə olunmuşdur.
Tarixi baxımdan əlifba dəyişikliyi cədvəli:
| Dövr | Əlifba | Xüsusiyyətlər |
| XI əsr – 1929 | Ərəb əlifbası | Dini mənbələr və ədəbiyyat bu əlifba ilə yazılıb |
| 1929 – 1939 | Latın qrafikası | Modernləşmə tərəqqisinin simvolu |
| 1939 – 1991 | Kiril əlifbası | Sovet siyasətinin bir təzahürü idi |
| 1992 – bu gün | Yeni latın əlifbası | 32 hərfdən ibarətdir |
Hazırda istifadə olunan Azərbaycan əlifbası
Bugün istifadə etdiyimiz əlifba latın qrafikasına uyğun 32 hərfdən ibarətdir:
Saitlər (9): A, Ə, E, İ, I, O, Ö, U, Ü
Samitlər (23): B, C, Ç, D, F, G, Ğ, H, X, J, K, Q, L, M, N, P, R, S, Ş, T, V, Y, Z
Əlifbada neçə hərf var?
Azərbaycan əlifbasında cəmi 32 hərf var. Bunlardan 9-u sait, 23-ü isə samit hərfdir.
Əlifbaya aid şeirlər
Uşaqlar arasında əlifba sevgisini artırmaq üçün məktəblərdə əlifbaya aid şeirlər geniş istifadə olunur. Məsələn:
A hərfi açar kimi, B hərfi bal arısı, C candı, Ç çiçək kimi – Hər biri bir ulduzdursa, Əlifbamız göy üzü kimi.
Bu cür şeirlər uşaqlarda həm əzbərləmə qabiliyyətini, həm də hərflərə marağı artırır.
Əlifba bayramı
Əlifba bayramı ənənəvi olaraq ibtidai siniflərin 1-ci sinfi bitirdikdən sonra təşkil olunur. Bu bayram uşaqların artıq oxu-yazı bacarığını mənimsədiyini rəmzi olaraq qeyd edir. Ənənəvi olaraq sinif otaqları bəzədilir, şeirlər söylənilir, səhnəciklər nümayiş etdirilir.
Əlifba bayramı geyimləri
Əlifba bayramı zamanı uşaqlar tez-tez əlifba hərflərini əks etdirən kostyumlar geyinirlər. Bəziləri isə əlifba kitabı formasında geyimlər düzəldirlər. Bu, həm əyləncəli, həm də maarifləndirici bayrama çevrilir.
Əlifba kitabı
Əlifba kitabı ibtidai sinif şagirdlərinin ilk dərsliyidir. Bu kitab uşaqlara hərfləri tanımağı, heca qurmağı, söz oxumağı və yazmağı öyrədir. Əlifba kitabı uşağın təhsil həyatına atdığı ilk addımdır.
Maraqlı faktlar
- Əlifbası olmayan dillər var. Bu dillər ya yazıya alınmayıb, ya da dominant dildən istifadə edir.
- Dünya üzrə ən çox istifadə edilən əlifba latın qrafikasıdır.
- Qədim türk runik əlifbası (Orxon-Yenisey) ilk türk yazı sistemidir.
Tez-tez verilən suallar
1. Əlifba nə üçün dəyişir?
– Əsas səbəblər siyasi rejim, dilə uyğunluq , maarifləndirmə siyasətidir.
2. Hazırda istifadə olunan əlifba təhsilə nə kimi təsir edib?
– Oxu yazı bacarığı artıb, beynəlxalq kommunikasiya asanlaşıb.
3. Əlifba dəyişikliyi xalqın yaddaşına ziyan vururmu?
– Bəzən bəli. Köhnə əsərlər oxunmaz hala gəlir.
4. Əlifba təkrar dəyişdirilə bilərmi?
– Nəzəri baxımdan bəli, amma bu, çox çətin, bahalı prosesdir.
Əlifba sadəcə yazı sistemi deyil, bir millətin səslənən mədəniyyətidir. Onu qorumaq, düzgün istifadə etmək və gələcək nəsillərə öyrətmək bizim məsuliyyətimizdir. Hazırda istifadə etdiyimiz latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası, milli kimliyimizin səslənmiş halıdır.
