Azərbaycan dili zəngin lüğət tərkibinə və dərin mənəvi qatlara malikdir. Zaman keçdikcə bəzi sözlər gündəlik istifadədən çıxsa da, onların daşıdığı mənalar hələ də ədəbiyyatımızda, poeziyamızda və dil tariximizdə yaşayır. Belə sözlərdən biri də “əğyar” kəlməsidir. Bu yazıda “əğyar” sözünün mənası, tarixi, ədəbi kontekstdə istifadəsi və müasir dövrdə necə başa düşülməsi haqqında bəhs olunacaq.
Əğyar nədir? Əğyar sözünün leksik və semantik mənası
“Əğyar” klassik Azərbaycan türkcəsində və fars mənşəli sözlərdə rast gəlinən bir kəlmədir. Bu sözün əsas mənası “qeyri”, “yad”, “başqa”, “özgə”, “düşmən”, “rəqib” anlamını daşıyır. “Əğyar” sözü həm fərdi, həm də ictimai mənalarda işlədilə bilər. Məsələn:
- Ədəbiyyatda: “Əğyar sevinməsin bizim halımıza” – burada əğyar “pis niyyətli düşmən” mənasında işlənir.
- Məişətdə: “Əğyar kimi davranma” – burada isə yadlaşmış, soyuq, özgələşmiş şəxsə işarə edir.
Bu söz əsasən mənəvi və hissi durumları ifadə etmək üçün istifadə olunur və çox vaxt poetik mətnlərdə, xüsusilə də klassik şeirlərdə geniş yayılmışdır.
Əğyar sözünün mənası nədir və necə yaranıb?
Əğyar sözü ərəb-fars mənşəli sözlər qrupuna aiddir. Fars dilində “əyğyâr” şəklində işlənir və “yadlar”, “başqaları”, “qeyrilər” mənasını verir. Azərbaycan dilinə bu söz əsasən klassik şairlərin – Nizami, Füzuli, Xətai, Vaqif və digər ustadların şeirlərindən keçmiş və orada da poetik bir dəyər qazanmışdır.
Ədəbiyyatda əğyarın istifadəsi çox vaxt düşmən obrazı, sədaqətsizlik, məhəbbətə mane olan qüvvə, rəqib, özgələşmə anlayışlarını ifadə etmək üçün seçilmişdir. Beləliklə, əğyar sözü birbaşa mənadan əlavə, metaforik anlamlar da daşıyır.
Əğyar kimdir? Sosial və ədəbi kontekstdə
Əğyar şəxs olaraq kimdir? Bu suala həm tarixi, həm də müasir baxışla cavab vermək olar.
- Tarixi baxışla: Klassik dövrdə “əğyar” adətən sevilənin qarşısında duran maneə, onun sevgisinə iddia edən rəqib, vəfasızlığı yayan şəxslər anlamında işlənirdi.
- Sosial kontekstdə: Müasir cəmiyyətdə isə “əğyar” sözü nadir hallarda işlədilsə də, hələ də “bizdən olmayan”, “yad”, “birliyə qarşı duran”, “sadiq olmayan” şəxs kimi başa düşülür.
Bəzi hallarda “əğyar” ailədaxili münasibətlərdə, sosial qruplarda və ideoloji mübarizələrdə “biz” və “onlar” qarşıdurmasının sinonimi kimi də çıxış edir.
Əğyar anlayışının məhəbbət və vəfa kontekstində yeri
Ədəbiyyat və poeziyada “əğyar” anlayışı çox zaman məhəbbət və vəfa mövzusunun qarşı tərəfini ifadə edir. Sevgi münasibətlərində bir insanın “əğyar” adlandırılması, artıq onun inamsız, yad və təhlükə doğuran biri olduğunu göstərir. Məşhur klassik şeirlərdə sevgiliyə duyulan saf hisslərə qarşı çıxan və ya bu hissləri pozmağa çalışan rəqiblər – yəni “əğyarlar” – sevginin əzəli düşməni kimi təqdim olunur. Məsələn, Füzuli şeirlərində sevgilinin dərdinə dərman tapmaq yerinə, əğyarın fitnə-fəsadı ilə qarşılaşan aşiq obrazı tez-tez rast gəlinir. Burada “əğyar” sadəcə bir insan deyil, vəfasızlığın və xəyanətin rəmzi kimi də təqdim olunur. Bu cür yanaşma Azərbaycan ədəbiyyatında məhəbbət və sədaqət mövzularının nə qədər köklü və dərin olduğunu da göstərir. Beləliklə, əğyar anlayışı, yalnız bir termin kimi deyil, həm də mənəvi bir təsəvvür olaraq, oxucuda güclü emosional reaksiya doğurur.
Əğyar sözü ilə bağlı ata sözləri və xalq deyimlərindəki istifadəsi
Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, eləcə də atalar sözləri və deyimlərində “əğyar” sözü birbaşa və ya dolayı yolla tez-tez işlənmişdir. Hərçənd bu söz müasir danışıq dilində nadir hallarda istifadə olunur, lakin klassik el danışığında və bədii təsvirlərdə ona rast gəlmək mümkündür. Məsələn, belə bir deyim var: “Dost yanında gülsün, əğyar yanında ağlamaz.”Bu ifadə göstərir ki, insan acizliyini, dərdini yadlara – yəni əğyarlara – bildirməməlidir. Bu tip deyimlərdə əğyar təkcə fərdi münasibətlərə deyil, həm də ictimai və əxlaqi dəyərlərə işarə edir. Bəzi bölgələrdə isə “əğyar gözündə özünə baxma” deyimi, yəni başqalarının fikri ilə özünü dəyərləndirmə mesajı daşıyır. Belə nümunələr bir daha sübut edir ki, əğyar sözü dildə sadəcə ədəbi termin olaraq yox, həm də hikmətli və təlimatverici dəyər daşıyan bir element kimi mövcuddur. Xalqın dili ilə formalaşan bu deyimlər vasitəsilə əğyar anlayışı nəslin-nəslə keçərək mənəvi yaddaşın bir hissəsinə çevrilmişdir.
Əğyar sözü ədəbi nümunələrdə
Əğyar sözünün poetik nümunələrdə necə işlədiyini klassik ədəbiyyatdan bəzi misallarla göstərə bilərik:
- Füzuli:
“Əğyar nə bilsin ləzzəti-əğyarı sevənin,
Yandıqca o yanmaz, odu cananla yananın.”
Bu beytdə əğyar “yad”, “kənar” şəxs mənasında işlənir. Şair sevgilisini anlayacaq tək şəxsin özü olduğunu bildirir. - Seyid Əzim:
“Əğyarla qalmışam, dost yoxdu yanımda,”
Burada “əğyar” – dost olmayan, düşmən mövqeyində duran insan mənasında istifadə olunur.
Əğyar sözünün sinonimləri və antonimləri
Əğyar sözünün sinonimləri aşağıdakılardır:
- Sinonimlər: yad, özgə, düşmən, qeyri, rəqib
- Antonimlər: dost, sirdaş, vəfalı, sədaqətli, özümüzdən biri
Bu qarşılıqlı münasibət sistemi əğyar sözünün hansı vəziyyətdə və hansı duyğularla istifadə edildiyini daha aydın şəkildə göstərir.
Əğyar sözü və müasir dil istifadəçiləri
Müasir dövrdə “əğyar” sözü, əsasən klassik ədəbiyyat sevərləri və dilçiliklə maraqlanan şəxslər tərəfindən bilinir. Gündəlik danışıqda və müasir ədəbi dildə bu söz nadir hallarda işlədilir. Lakin bu, onun mənasının unudulması demək deyil. Əksinə, dil tariximizdə və ədəbi irsimizdə bu söz mühüm izlər qoymuşdur.
Müasir yazıçılar və şairlər də bəzən “əğyar” sözünü istifadə edərək klassik poetik üsluba yaxınlaşır, dildə estetik zənginlik yaradırlar.
Əğyarın izahı və dilçilikdəki yeri
Dilçilik baxımından “əğyar” sözü emosional yüklü, əsasən mənfi çalarda, subyektiv münasibət bildirənkəlmələrdən sayılır. Bu baxımdan o, affektiv leksika kateqoriyasına daxildir.
Filoloji araşdırmalar göstərir ki, əğyar sözü klassik şeirlərin ritmik və məzmunca dərinliyinə böyük təsir göstərmişdir. Onun qafiyə və məcaz baxımından zənginliyi onu poetik dilin sevilən elementi etmişdir.
Əğyar sözünün yanlış yazılış forması: “əğyar”
Bəzən bu söz “egyar” şəklində yazılır. Bu formalaşma fonetik baxımdan dilimizə uyğun deyil və orfoqrafik səhv sayılır. Düzgün yazılış “əğyar” şəklindədir. Bu tip yazılış səhvləri daha çox sosial şəbəkələrdə, qeyri-rəsmi yazışmalarda müşahidə olunur. Bu səbəbdən də dil mühitində maarifləndirmə vacibdir.
Azərbaycan dilinin zənginliyini qorumaq və onu gələcək nəsillərə ötürmək üçün qədim və klassik sözlərimizin mənasını anlamaq və istifadə etmək önəmlidir. “Əğyar” sözü bu baxımdan həm tarixi, həm də mənəvi dəyər daşıyan bir lüğət mirasıdır. Onun gündəlik dilə qayıtması olmasa da, ən azı şifahi ədəbiyyatda, klassik ədəbiyyatın təhlilində və poetik ifadələrdə yaşadılması vacibdir.
