Mürəkkəb Sözlər : Yaranma Yolları , Tarixi İnkişafı

Azərbaycan dili qədim və zəngin lüğət fonduna malik dillərdən biridir. Bu zənginliyin əsas mənbələrindən biri isə mürəkkəb sözlərdir. Mürəkkəb sözlər həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də elmi, bədii, rəsmi yazılarda geniş istifadə olunur və dilin dinamikasını, ifadə imkanlarını genişləndirir. Mürəkkəb sözlərin öyrənilməsi dilin lüğət tərkibini, inkişaf proseslərini və söz yaradıcılığının əsas istiqamətlərini anlamaq üçün vacibdir.

Mürəkkəb Sözlərin Tərifi və Əsas Xüsusiyyətləri

Mürəkkəb söz dedikdə ən azı iki kökdən və ya sözün əsas hissəsindən ibarət olan, birləşərək yeni məna kəsb edən leksik vahid nəzərdə tutulur. Mürəkkəb sözlər söz yaradıcılığının ən məhsuldar yollarından biri sayılır. Onların əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

• İki və daha artıq sözün birləşməsindən yaranır
• Yeni məna ifadə edir
• Tərkib hissələri arasında qrammatik və leksik əlaqə mövcuddur
• Tələffüz zamanı bütöv bir söz kimi qəbul edilir

Mürəkkəb sözlər, əsasən, dilin leksik inkişafını və ifadə zənginliyini təmin edir. Dilin dinamikası, yeni hadisə və anlayışların yaranması ilə əlaqədar olaraq mürəkkəb sözlərin sayı daim artır.

Mürəkkəb Sözlərin Yaranma Yolları

Azərbaycan dilində mürəkkəb sözlərin yaranması üçün əsasən iki yol mövcuddur:

1. Söz Birləşməsi Yolu ilə
Bu yolla yaranan mürəkkəb sözlər iki və ya daha artıq sözün birləşməsi ilə formalaşır. Sözlər birləşərkən aralarındakı əlaqə müxtəlif formalarda ola bilər:

• Bitişik yazılır: əlilər, günəş, ayaqqabı, beşgünlük
• Defislə yazılır: ana-bala, qara-qura, al-qırmızı
• Ayrı yazılır (amma anlam bütöv olur): ağac yarpağı, dağ çayı

2. Sözün Kök və Qrammatik Şəkilçilərlə Birləşməsi
Bu zaman əsas sözə (kökə) əlavə olunmuş şəkilçi, yaxud başqa bir kök və şəkilçinin birləşməsi nəticəsində mürəkkəb söz yaranır. Məsələn: işıqlandırıcı, sözsüzlük, yoldaşlıq, baxışma

Mürəkkəb Sözlərin Növləri

Azərbaycan dilində mürəkkəb sözlər müxtəlif növlərə bölünür:

1. İsim Mürəkkəb Sözlər
Bu tip mürəkkəb sözlər əşyaların, anlayışların və hadisələrin adlandırılması üçün istifadə olunur. Məsələn:

• Kitabxana
• Başqa-başqa
• Evdar
• Göyərçin

2. Sifət Mürəkkəb Sözlər
Əşyaların, hadisələrin və varlıqların əlamətini bildirir. Məsələn:

• Qarabəniz
• Sapsarı
• Gözəl-göyçək

3. Feil Mürəkkəb Sözlər
Hərəkət və ya vəziyyəti ifadə edir. Məsələn:

• Diqqət yetirmək
• Qayğı göstərmək
• Söz-söhbət etmək

4. Zərf Mürəkkəb Sözlər
Hərəkətin baş vermə tərzini, yerini, zamanını bildirir. Məsələn:

• Tələsik-tələsik
• Gecə-gündüz
• İkiqat

5. Say Mürəkkəb Sözlər
Ədəd, sıra, bölük bildirən mürəkkəb sözlərdir. Məsələn:

• Onbeş
• Yüzdən bir

Yazılış Qaydaları

Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarına əsasən mürəkkəb sözlərin yazılışı bir neçə formada olur:

1. Bitişik yazılış: Əgər iki kök bütöv bir anlam yaradırsa, birləşdirici sait və ya samit yoxdursa, söz bitişik yazılır. Məsələn: almaqabağı, günəş, mətbəx, başpana.
2. Defislə yazılış: Eyni sözün təkrarı və ya eyni tipdə sözlər birləşəndə defis qoyulur: ana-bala, ala-göy, qaçhaqaç.
3. Ayrı yazılış: Əgər söz birləşməsi öz müstəqilliyini qoruyursa, ayrıca yazılır: məktəb direktoru, ev sahibi, avtomobil sürücüsü.

Bu yazılış nümunələrini düzgün tətbiq etmək üçün lüğət və orfoqrafik qaydalara diqqətlə yanaşmaq lazımdır.

Mürəkkəb Sözlərin Azərbaycan Dilində Yeri və Rolu

Mürəkkəb sözlər Azərbaycan dilinin leksik sistemində xüsusi yer tutur. Hər yeni hadisə, anlayış, texnologiya, peşə, məişət və s. üçün, əsasən, mürəkkəb sözlər yaradılır. Dilin yenilənməsi və dinamikası da məhz mürəkkəb sözlər sayəsində təmin olunur. Məsələn, kompüter texnologiyalarının inkişafı ilə “kompüter otağı”, “internet şəbəkəsi”, “proqram təminatı” kimi sözlər yaranıb.

Bundan başqa, dialekt və şivələrdə də özünəməxsus mürəkkəb sözlər geniş yayılıb: başdaşı, dilbaz, göyçək.

Mürəkkəb Sözlərin Tarixi İnkişafı

Azərbaycan dili tarixi proseslər zamanı müxtəlif dillərlə qarşılıqlı təsirdə olub. Həm türk dilləri, həm ərəb, həm də fars dilindən keçmiş sözlər, zamanla mürəkkəb sözlər kimi işlək hala gəlib. Tarixən xalq şifahi yaradıcılığında – atalar sözləri, bayatılar, nağıllarda mürəkkəb sözlərə geniş yer verilib. “Göyqurşağı”, “suçiçəyi”, “yeraltı”, “daşqalaq” kimi sözlər məhz belə yaranıb və zamanla lüğət tərkibinə daxil olub.

Yeni dövrdə isə texnika, elm, təhsil, mətbuat və bədii ədəbiyyat sahəsində də mürəkkəb sözlər sürətlə artmağa başlayıb.

Mürəkkəb Sözlərin Funksiyaları

Mürəkkəb sözlər Azərbaycan dilində müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir:

• Yeni anlayışların adlandırılması
• İfadənin aydınlaşdırılması və dəqiqləşdirilməsi
• Fikrin daha rəngarəng və zəngin çatdırılması
• Bədii təsir gücünün artırılması

Bədii ədəbiyyatda xüsusilə mürəkkəb sözlər obrazlılığı, orijinallığı təmin edir. Məsələn: “gözyaşı”, “ürəkdən-ürəyə”, “birgözəl”, “dağ-dərə”.

Mürəkkəb Sözlərin Yaranmasında Qayda-Qanunlar

1. Əsas və köməkçi hissə: Mürəkkəb sözlərdə əsas məna daşıyıcı və ona tabe olan köməkçi hissə olur. Məsələn, “məktəbli” sözündə “məktəb” əsas, “-li” isə köməkçi hissədir.
2. Qrammatik əlaqə: Sözlər birləşərkən onların arasında qrammatik əlaqə olur. Məsələn, “yolüstü” (yol + üstü).
3. Məna bütövlüyü: Yaranan söz bir məna bütövlüyü daşımalıdır. Məsələn, “suçiçəyi” təkcə su və çiçək deyil, xəstəlik adıdır.

Mürəkkəb Sözlərin Yaradılmasında İstifadə Olunan Modellər

Azərbaycan dilində mürəkkəb sözlərin yaranmasında aşağıdakı modellər əsasdır:

• İsim + İsim: yolçu, dəmirçi, gülbaxan
• Sifət + İsim: ağgül, qaraqoyun, uzunqulaq
• Zərf + İsim: yuxarıbaş, aşağıoba
• İsim + Sifət: daşürək, dəmirbədən
• Feil + İsim: oxucaqız, bilikadamı

Mürəkkəb Sözlərdə Orfoepiya və Leksik Qayda

Mürəkkəb sözlər tələffüz və leksik qaydalar baxımından da müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir:

• Sözlər birləşərkən bəzi hallarda səs dəyişiklikləri baş verir: “sərnişin” (sər + nişin)
• Leksik mənası dəyişir: “suçiçəyi” (xəstəlik adı), “qaraqaş” (insan adında istifadə)

Mürəkkəb Sözlərin İstifadə Sahələri

Mürəkkəb sözlər aşağıdakı sahələrdə geniş istifadə olunur:

• Bədii və publisistik üslub: Dilin obrazlılığı artır
• Elmi terminologiya: Yeni anlayışlar adlandırılır (atomenerji, təbiiqaz)
• Məişət və gündəlik ünsiyyət: Hər kəs tərəfindən istifadə olunur (qolbağ, başmaq, dırnaqarası)

Mürəkkəb Sözlərdə Qrammatik Xüsusiyyətlər

Mürəkkəb sözlər cümlədə müxtəlif qrammatik vəzifə daşıya bilər:

• Xəbər: Atabaşı kəndi gözəldir.
• Tamamlıq: Qaraçaydan su içdi.
• Mübtəda: Suçiçəyi uşaqlarda tez-tez rast gəlinir.

Müasir Azərbaycan Dilində Mürəkkəb Söz Yaradıcılığı

Son illərdə Azərbaycan cəmiyyətində, elm və texnologiya sahəsində baş verən yeniliklər də mürəkkəb sözlərin yaranmasına səbəb olub. “Elektronkitab”, “mobiltelefon”, “baxışgüzgüsü”, “onlaynxidmət” və sair sözlər gündəlik ünsiyyətin bir parçasına çevrilib.

Eyni zamanda, sosial şəbəkələrdə də yeni mürəkkəb sözlər formalaşır: “internet istifadəçisi”, “bloq yazarı”, “selfi çəkəni”.

Maraqlı Faktlar və Dilimizdə Mürəkkəb Sözlər

• Azərbaycan dilində dünyanın ən uzun mürəkkəb sözlərindən biri “dövlətqulluğuxidməti”dir.
• Dialekt və şivələrdə çox sayda orijinal mürəkkəb sözlər yaranır.
• Ədəbi dildə bəzən mürəkkəb sözlərin əvəzinə sadə sözlər işlədilir, amma məna dərinliyi azalır.

Azərbaycan dilinin inkişafında, leksik və semantik zənginliyində mürəkkəb sözlərin rolu danılmazdır. Onlar həm gündəlik danışıqda, həm də rəsmi, elmi, bədii üslubda geniş yer tutur. Mürəkkəb sözlər dilin canlılığını, dinamikliyini təmin edir, yeni anlayışların yaranmasına zəmin yaradır. Dilimizin lüğət tərkibini zənginləşdirən bu tip sözlər həm də milli-mənəvi irsimizin qorunmasına, yeni nəsillərə ötürülməsinə kömək edir. Mürəkkəb sözlərin düzgün işlədilməsi, yazılış və tələffüz qaydalarına əməl olunması Azərbaycan dilinin saflığı və zənginliyinin qorunmasına böyük töhfədir.

Ən Çox Verilən Suallar