Azərbaycan dili köklü tarixə, zəngin leksik ehtiyata və özünəməxsus dil qaydalarına malik olan dövlət dilimizdir. Lakin bu zənginlik bəzən dil istifadəçiləri arasında müəyyən anlaşılmazlıqların yaranmasına da səbəb ola bilir. Bu anlaşılmazlıqlardan biri də yazılış və tələffüz baxımından bir-birinə bənzəyən sözlərin səhv və ya yanlış istifadə edilməsidir. Xüsusilə gündəlik həyatımızda tez-tez rast gəldiyimiz, lakin çoxlarının doğru şəkildə fərqləndirə bilmədiyi “əskik” və “əksik” sözləri bu qəbildən olan nümunələrdəndir.
Əskik və Əksik, Hansı doğrudur?
Əslində bu sualın cavabı sadədir: hər iki söz Azərbaycan dilində mövcuddur, lakin fərqli mənalar daşıyır. Yəni, həm “əskik”, həm də “əksik” sözü düzgündür, sadəcə, işlənmə kontekstindən asılı olaraq seçim edilməlidir. Beləliklə, bu sözlərin sinonim olduğunu düşünmək yanlışdır.
Ədəbiyyat və Dillə Bağlı Qarışıqlıqlar: “Əskik” və “Əksik” Sözləri Necə Fərqlənir?
Azərbaycan dilində fonetik baxımdan bir-birinə bənzəyən, lakin semantik və qrammatik cəhətdən fərqli olan sözlərin düzgün istifadəsi dil daşıyıcıları üçün əhəmiyyətli məsələdir. Xüsusilə “əskik” və “əksik” kimi sözlər gündəlik həyatımızda, məktəb yazılarında, sosial mediada və rəsmi sənədlərdə tez-tez işlədilir. Bu iki söz sanki sinonim kimi qəbul olunsa da, əslində fərqli mənalar ifadə edir. Bu fərqi başa düşmək, yalnız leksik biliklə deyil, həm də dilə olan diqqətlə mümkündür. “Əskik” sözü daha çox çatışmazlıq, azlıq və natamamlıq bildirirsə, “əksik” sözü nəyinsə əks şəkildə, səhv və ya təhrif olunmuş formada təqdim olunmasını bildirir. Bu cür yanlış anlaşılmalar həm yazılı, həm də şifahi nitqdə fikir çaşqınlığı yaradır və ifadə olunan məzmunun düzgün çatdırılmasına mane olur. Buna görə də, dilin düzgün istifadəsi üçün bu kimi hallara qarşı diqqətli olmaq və dil qaydalarına riayət etmək vacibdir.
“Əskik” sözünün mənası və istifadəsi
Leksik mənası
“Əskik” sözü “azalmış”, “nə isə çatışmayan”, “tam olmayan” mənalarında işlənir. Əsasən maddi və ya qeyri-maddi bir şeyin çatışmadığını ifadə etmək üçün istifadə olunur.
Nümunələr:
- Sənə verdiyim siyahıda heç nə əskik deyilmi?
- Bu hesabatda bəzi məlumatlar əskikdir.
- Müəllim dərsdə dedi ki, ev tapşırıqları əskik olduqda qiymət aşağı olacaq.
Qrammatik baxımdan
“Əskik” sifət kimi çıxış edir. Cümlədə mübtəda, xəbər və ya təyin kimi işlənə bilər.
Etimologiyası
“Əskik” sözü türkcə “əskik” sözündən gəlib və “azalmış”, “noksan” mənalarını daşıyır. Azərbaycan dilində bu söz öz fonetik forması ilə qorunaraq işlənməkdə davam edir.
“Əksik” sözünün mənası və istifadəsi
Leksik mənası
“Əksik” sözü isə “əks olunmuş”, “əks etdirilmiş”, “əks vəziyyətdə olan” mənasını verir. Adətən “əks” sözündən törəmiş formadır və bu mənada işlənir.
Nümunələr:
- Sənin dediklərinin bir hissəsi əksik şəkildə çatdırılıb.
- Bu hadisə xəbərlərdə əksik formada təqdim olunub.
- Mənim fikrim əksik olaraq qəbul edilib.
Qrammatik baxımdan
“Əksik” sözü də sifət kimi çıxış edir, lakin mənası “əks olunmuş” kontekstində olduğu üçün “əskik”lə qarışdırılmamalıdır.
Etimologiyası
“Əksik” sözü “əks” sözünə “-ik” şəkilçisinin artırılması ilə yaranıb. “Əks” isə ərəbcə “aksi” sözündən götürülüb və “qarşı”, “əksinə”, “zidd” mənalarında işlədilir.
Orfoqrafiya və normativ yazılış
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş “Orfoqrafiya lüğəti” (ən son 2021-ci il nəşrinə görə) hər iki sözü – “əskik” və “əksik” – müstəqil söz kimi qəbul edir və onların ayrı-ayrı səhifələrdə doğru yazılış formaları təqdim olunur.
| Söz | Doğru yazılış | Qrammatik növ | Mənası |
|---|---|---|---|
| Əskik | Əskik | Sifət | Azalmış, çatışmayan |
| Əksik | Əksik | Sifət | Əks olunmuş, zidd formada olan |
Bu cədvəl aydın şəkildə göstərir ki, hər iki forma düzgündür, amma tamamilə fərqli mənalar daşıyır.
Dil normativləri və qarışıqlıq səbəbləri
Azərbaycan dilində bu iki söz arasında qarışıqlıq əsasən fonetik yaxınlıqdan irəli gəlir. Danışıq dilində bəzi bölgələrdə bu sözlər arasında fərq qoyulmadan istifadə edilir. Xüsusilə danışıqda sürətli tələffüz zamanı “əskik” və “əksik” demək olar ki, eyni səslənir. Bu isə yazıda səhvlərə gətirib çıxarır.
Bundan əlavə, bəzi sosial media yazılarında, bloqlarda və hətta bəzi mediada da bu sözlərin bir-birinin yerinə işlədildiyinə rast gəlinir. Bu isə dilin saflığına mənfi təsir edir və qarışıqlıq yaradır.
Dildə düzgün istifadə tövsiyələri
Əgər fikrinizi çatışmazlıq, nəyinsə olmaması, noksanlıq mənasında ifadə edirsinizsə, əskik sözünü seçin.
Əgər nəyinsə əks etdirilməsi, yanlış təqdimi, zidd formada göstərilməsi mənasındadırsa, o zaman əksik sözünü istifadə edin.
Məsələn:
- Düzgün: Bu siyahıda əskik sənəd var.
- Səhv: Bu siyahıda əksik sənəd var. (Yanlış işlənib, çünki burada çatışmayan sənəddən bəhs olunur)
- Düzgün: Mənim dediklərim əksik çatdırılıb.
- Səhv: Mənim dediklərim əskik çatdırılıb. (Burada məqsəd təhrif olunma, yanlış təqdimatdır)
Ədəbiyyat və media nümunələrində
Ədəbiyyatda da hər iki söz kontekstə uyğun şəkildə istifadə olunur. Məsələn, Mirzə Cəlil, Cəfər Cabbarlı kimi yazıçıların əsərlərində “əskik” sözünə rast gəlmək mümkündür:
- “Qardaş, bu işdə bir əskik var…”
Müasir dövrün jurnalistikasında isə “əksik məlumat”, “əksik versiya” kimi ifadələr daha çox rast gəlinir.
Dildə səhv istifadənin nəticələri
Sözlərin qarışıq şəkildə istifadə olunması:
- Cümlənin mənasını təhrif edir
- Oxucunun və ya dinləyicinin fikri yayındır
- Rəsmi yazışmalarda və ya elmi mətnlərdə qeyri-peşəkar görünür
Buna görə, xüsusilə jurnalistlər, müəllimlər, tələbələr və dövlət işçiləri bu iki sözü düzgün şəkildə istifadə etməyə çalışmalıdırlar.
Azərbaycan dilində “əskik” və “əksik” sözləri tam fərqli mənalara malik iki söz kimi mövcuddur. Onların bir-birinin yerinə istifadəsi qrammatik və leksik cəhətdən səhv sayılır. Əgər nəyinsə çatışmadığını demək istəyirsinizsə, “əskik” sözünü işlətməlisiniz. Əgər nəyinsə əks formada, zidd və ya yanlış təqdim edildiyini bildirirsinizsə, o zaman “əksik” sözünə üstünlük verin.
Bu sözlərin bir-birinin yerinə işlədilməsi sadə dil xətası kimi görünə bilər, lakin bu cür yanlışlar uzun müddət təkrarlanarsa, həm dilin strukturuna, həm də oxucunun və ya dinləyicinin məzmunu düzgün anlama qabiliyyətinə mənfi təsir edə bilər. Xüsusilə rəsmi yazışmalarda, elmi işlərdə, media mətnlərində və tədris materiallarında bu tip leksik səhvlərə yol verilməsi peşəkarlıq baxımından da xoş qarşılanmır.
