1991-ci ildə müstəqilliyini yenidən bərpa edən Azərbaycan ciddi iqtisadi və siyasi çətinliklərlə qarşı-qarşıya qalmışdı. Regionda sabitliyin pozulduğu, ölkə daxilində idarəetmənin zəif olduğu bir dövrdə xalqın ümumi lideri Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıdışı ilə strateji qərarlar verilməyə başlandı. Bu qərarlardan biri də Azərbaycanın zəngin təbii ehtiyatlarını dünya bazarına çıxarmaq və iqtisadi inkişafın əsasını qoymaq məqsədi daşıyan “Əsrin Müqaviləsi” idi. 1994-cü ilin 20 sentyabr tarixində imzalanan bu sənəd Azərbaycanın enerji sektorunu beynəlxalq sərmayədarlarla birləşdirdi, ölkəyə milyardlarla dollar sərmayə axını yaratdı və geosiyasi cəhətdən regionda mühüm gücə çevrilməsinin əsasını qoydu.
Əsrin Müqaviləsi nədir?
“Əsrin Müqaviləsi” adı ilə tanınan bu sənəd, Azərbaycanın Xəzər dənizində yerləşən neft yataqlarının — Azəri, Çıraq və dərin su qatında yerləşən Günəşli yataqlarının birgə işlənməsi və hasilatı üzrə imzalanmış Hasilatın Pay Bölgüsü Müqaviləsidir (PSA – Production Sharing Agreement). Müqavilə Azərbaycanın neft strategiyasının əsas sütunlarından biri hesab olunur və ölkənin qlobal enerji bazarında mövqeyini təsdiqləyən ilk beynəlxalq razılaşmadır.
Əsrin Müqaviləsi nə vaxt bağlanmışdır?
Əsrin müqaviləsi 1994-cü il 20 sentyabr tarixində Bakı şəhərində imzalanıb. Sənəd Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə reallaşdı. Müqavilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) ilə dünyanın 8 ölkəsini təmsil edən 11 böyük neft şirkəti arasında imzalanmışdı. Bu gün də həmin tarix Azərbaycanda “Neftçilər Günü” kimi qeyd olunur.
Əsrin Müqaviləsində iştirak edən ölkələr və şirkətlər
Müqavilədə iştirak edən əsas beynəlxalq tərəfdaşlar bunlar idi:
| Şirkət | Ölkə |
|---|---|
| BP (British Petroleum) | Böyük Britaniya |
| Amoco | ABŞ |
| Unocal | ABŞ |
| Lukoil | Rusiya |
| Statoil | Norveç |
| ExxonMobil | ABŞ |
| Pennzoil | ABŞ |
| McDermott | ABŞ |
| TPAO | Türkiyə |
| Itochu | Yaponiya |
| Ramco | Şotlandiya |
Azərbaycan tərəfini SOCAR (Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti) təmsil edirdi. Müqavilənin başlanğıc dövründə BP əməliyyat şirkəti kimi fəaliyyətə başladı.
Əsrin Müqaviləsinin müddəti və bitmə tarixi
İlk razılaşmaya əsasən müqavilə 30 illik müddəti əhatə edirdi və 2024-cü ildə başa çatmalı idi. Bu müddət ərzində yataqların işlənməsi, neftin hasilatı və ixracı üzrə texniki, hüquqi və maliyyə məsələləri tənzimlənirdi. Lakin müqavilənin əhəmiyyətini və əldə olunan uğurları nəzərə alan tərəflər onun uzadılması barədə razılığa gəldilər.
Əsrin Müqaviləsi nə vaxt uzadıldı?
Müqavilənin müddəti 2017-ci ilin 14 sentyabrında yenidən razılaşdırılaraq 2050-ci ilə qədər uzadıldı. Bu uzadılmış saziş “Yeni Əsrin Müqaviləsi” adı ilə tanındı. Müqavilənin yenilənmiş versiyası Azərbaycanın dövlət başçısı İlham Əliyev tərəfindən şəxsən imzalanaraq təqdim edildi. BP bu razılaşmada da baş əməliyyatçı olaraq fəaliyyətini davam etdirir.
Yenilənmiş müqavilədə:
- SOCAR-ın payı artırıldı (11,6%-dən 25%-ə),
- Dövlət gəlirləri daha da çoxaldı,
- Yeni sosial və ekoloji öhdəliklər müəyyənləşdirildi.
Əsrin Müqaviləsinin iqtisadi əhəmiyyəti
Bu müqavilə Azərbaycanın iqtisadi tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Onun iqtisadi təsirləri aşağıdakı kimi təsnif oluna bilər:
Sərmayə axını
Müqavilənin imzalanmasından sonra Azərbaycana 100 milyard dollardan çox birbaşa xarici sərmayə cəlb olundu. Bu sərmayələr təkcə neft sektoruna deyil, infrastruktur, tikinti, nəqliyyat və digər sahələrə də yayıldı.
SOCAR-ın mövqeyinin güclənməsi
SOCAR beynəlxalq tərəfdaşlar qarşısında nüfuz qazandı, mühüm təcrübə topladı və dünya bazarına çıxmaq imkanı əldə etdi.
Dövlət Neft Fondu (ARDNF)
1999-cu ildə bu gəlirləri şəffaf şəkildə idarə etmək məqsədilə Dövlət Neft Fondu yaradıldı. Bu fond gələcək nəsillər üçün neft gəlirlərinin düzgün bölüşdürülməsi baxımından vacib mexanizmdir.
Əsrin Müqaviləsinin siyasi və geosiyasi nəticələri
Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzu
Müqavilə Azərbaycanın enerji ölkəsi kimi beynəlxalq arenaya çıxmasına şərait yaratdı. Qərb dövlətləri ilə əlaqələr möhkəmləndi.
Enerji təhlükəsizliyi
Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyində strateji rol oynamağa başladı. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri kimi layihələr bu siyasətin nəticəsidir.
Regional əməkdaşlıq
Müqavilə Türkiyə, Gürcüstan, ABŞ və AB ilə münasibətləri gücləndirdi, bölgədə sabitlik və əməkdaşlıq imkanları yaratdı.
Əsrin Müqaviləsinin tənqid və çətinlikləri
Bəzi müstəqil iqtisadçılar və ekspertlər bu müqaviləni tənqid edərək, onun ilkin mərhələdə xarici şirkətlərə daha çox üstünlük verdiyini bildirirdilər. Eyni zamanda, neft gəlirlərinin sosial sahələrə bərabər paylanmaması da müzakirə mövzusu olmuşdur. Lakin illər keçdikcə bu çətinliklər aradan qaldırıldı və SOCAR-ın payı artırıldı, gəlirlər daha effektiv istifadə olundu.
Yeni Əsrin Müqaviləsi: davam edən missiya
2017-ci ildə uzadılan müqavilə daha 25 illik dövr üçün Azərbaycanın enerji strategiyasını müəyyənləşdirdi. “Yeni Əsrin Müqaviləsi” çərçivəsində Azərbaycan ekologiyaya daha həssas yanaşmalar ortaya qoydu və innovativ texnologiyaların tətbiqinə start verdi.
Yataqlarda hasilat həcmləri sabitləşdi, yeni platformaların tikintisi və modernizasiya işləri genişləndirildi. Bu həm də iş yerlərinin artmasına səbəb oldu.
Əsrin Müqaviləsi təkcə neft sazişi deyil, Azərbaycanın gələcəyini formalaşdıran bir vizion idi. Ulu Öndər Heydər Əliyevin uzaqgörənliyi sayəsində həyata keçirilən bu sənəd sayəsində Azərbaycan dünya enerji xəritəsində layiqli yerini tutdu. Müqavilənin uzadılması ilə isə bu yol davam edir və artıq neft gəlirlərinin dayanıqlı inkişafa yönəldilməsi əsas prioritetə çevrilib.
Bu gün “Əsrin Müqaviləsi” yalnız keçmişin yox, həm də gələcəyin layihəsi olaraq qalır. Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyini, enerji təhlükəsizliyini və beynəlxalq nüfuzunu möhkəmləndirən bu müqavilə hər bir azərbaycanlının qürur mənbəyidir.
“Əsrin Müqaviləsi” Azərbaycan üçün sadəcə iqtisadi deyil, siyasi və strateji anlamda da əvəzsiz bir sənəd oldu. Bu müqavilə ölkəni iqtisadi durğunluqdan çıxardı, sosial rifahın yüksəlməsinə, infrastrukturun inkişafına və beynəlxalq nüfuzun artmasına şərait yaratdı. Daha sonra 2017-ci ildə uzadılan bu müqavilə Azərbaycanın gələcək enerji siyasətinin davamlılığını təmin etdi. İndiki mərhələdə əsas məqsəd neft gəlirlərindən səmərəli istifadə edərək qeyri-neft sektorunun gücləndirilməsi, dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi və gələcək nəsillərə sağlam iqtisadi zəmin qoymaqdır. “Əsrin Müqaviləsi” bu baxımdan yalnız bir layihə deyil, Azərbaycanın gələcək vizionunun rəmzinə çevrilmişdir.
