Əxlaq termini gündəlik həyatımızda tez-tez işlənən anlayışlardan biridir. İstər ailədə, istər məktəbdə, istərsə də iş mühitində “əxlaq” anlayışı bir növ davranış kompası kimi çıxış edir. Lakin əxlaq yalnız “yaxşı davranmaq” mənasında deyil – o, insanın düşüncə, vicdan və davranış modelini formalaşdıran dərin fəlsəfi və mənəvi bir sistemdir. Bəs əxlaq nədir? Əxlaq tərbiyəsi nədir? Əxlaqın tarixi və fəlsəfi kökləri nəyə dayanır? Bu suallara cavab tapmaq üçün mövzuya müxtəlif aspektlərdən yanaşaq.
Əxlaq nədir?
Əxlaq (ərəbcə “xuluq” sözündən gəlir – yəni xasiyyət, davranış deməkdir) fərdin və ya cəmiyyətin qəbul etdiyi yaxşı və pis davranışları, düzgün və yanlış hərəkətləri müəyyənləşdirən mənəvi və sosial prinsiplər toplusudur. Əxlaq insanın daxili dünyasının aynasıdır. O, insanın başqaları ilə münasibətlərini necə qurduğunu, hansı dəyərləri əsas tutduğunu və öz vicdanı ilə münasibətini əks etdirir.
Əxlaq həm fərdi, həm də ictimai xarakter daşıyır. Bir insanın əxlaqı onun vicdanına, niyyətlərinə, sözlərinə və əməllərinə əsaslanır. Cəmiyyətin əxlaqı isə onun ümumi mədəni dəyərləri, normativləri və ənənələri ilə formalaşır.
Əxlaq tərbiyəsi nədir?
Əxlaq tərbiyəsi – fərdin mənəvi, insani keyfiyyətlərinin formalaşması və cəmiyyətdə qəbul edilmiş davranış qaydalarına uyğun yetişdirilməsidir. Bu tərbiyə prosesi əsasən ailədə başlayır, məktəbdə və ictimai mühitdə davam edir.
Əxlaq tərbiyəsinin əsas məqsədi insanı dürüst, ədalətli, mərhəmətli, məsuliyyətli və cəmiyyətə faydalı bir fərd kimi yetişdirməkdir. Əxlaq tərbiyəsi olmadan təhsil, bilik və bacarıqlar cəmiyyət üçün zərərli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Məsələn, yüksək bilikli, lakin əxlaqsız bir insan öz biliklərini mənfi məqsədlər üçün istifadə edə bilər.
Əxlaqın fəlsəfi əsasları
Əxlaq fəlsəfəsi (etik) qədim dövrlərdən etibarən fəlsəfi təfəkkürün əsas sahələrindən biri olub. Əxlaq fəlsəfəsi insanın necə yaşamalı olduğu, hansı davranışların doğru və ya yanlış sayıldığı ilə bağlı suallara cavab axtarır.
Antik Yunan filosofları Sokrat, Platon və Aristotel əxlaqın əsaslarını müzakirə etmişlər. Sokrata görə, əxlaq biliyə əsaslanmalıdır; insan yaxşılığı anladıqca, onu etməyə meyilli olar. Aristotel isə “orta yol” prinsipini əsas götürərək, əxlaqlı həyatın ifratdan və nöqsandan uzaq, tarazlı olması lazım olduğunu vurğulamışdır.
İslam fəlsəfəsində də əxlaq əsas mövzulardan biridir. Məsələn, Məhəmməd peyğəmbərin “Mən gözəl əxlaqı tamamlamaq üçün göndərildim” ifadəsi bu sahəyə verilən önəmi göstərir. İslam əxlaqı Allah qorxusu, doğruluq, səbir, ədalət və fədakarlıq kimi əsas prinsiplərə əsaslanır.
Əxlaq kitabları – Dəyərlərin yazılı bələdçiləri
Əxlaq mövzusunda yazılmış əsərlər həm tarixi, həm də müasir dövrdə mənəvi tərbiyə vasitəsi kimi çıxış edir. Azərbaycanda da bu sahədə zəngin ədəbiyyat mövcuddur.
Ən məşhur əxlaq kitablarından biri Nəsirəddin Tusi tərəfindən yazılmış “Əxlaqi Nasıri” əsəridir. Bu kitabda insanın fərdi və ictimai əxlaqı, nəfsin islahı və cəmiyyətin düzgün təşkili məsələləri fəlsəfi dərinliklə təqdim olunur. Əsərdə Tusi əxlaqı həm dini, həm də elmi əsaslarla təhlil edərək oxucunu düşünməyə və təkmilləşməyə təşviq edir.
Müasir dövrdə də bir çox psixoloq, müəllim və alimlər əxlaqla bağlı əsərlər yazmaqda davam edirlər. Bu kitablar məktəblərdə, universitetlərdə və ictimai maarifləndirmədə əvəzolunmaz rol oynayır.
Əxlaq cərəyanları və yanaşmalar
Əxlaq fəlsəfəsində bir neçə əsas cərəyan vardır:
- Deontologiya – bu cərəyana görə, davranışın düzgünlüyü onun nəticəsinə deyil, qaydaya uyğun olub-olmamasına əsaslanır. Kantın “kategorik imperativ” nəzəriyyəsi bu yanaşmaya aiddir.
- Utilitarizm – bu nəzəriyyəyə əsasən, bir davranışın düzgünlüyü onun cəmiyyətə gətirdiyi ümumi fayda ilə ölçülür.
- Fəzilət etikası – Aristotelin irəli sürdüyü bu yanaşma davranışlardan çox insanın xarakterinə və fəzilətlərinə fokuslanır.
- İslam əxlaqı – həm dini hökmlərə, həm də mənəvi dəyərlərə əsaslanır. Ədalət, səbir, düzgünlük və təvazökarlıq kimi prinsipləri əsas tutur.
Bu müxtəlif yanaşmalar göstərir ki, əxlaq anlayışı mədəni, dini və fəlsəfi kontekstdə fərqli şəkillərdə formalaşa bilər.
Əxlaq və cəmiyyət: Güzgüdə əks olunan cizgilər
Əxlaq cəmiyyətin sosial nizamını qorumaqda və insan münasibətlərini tənzimləməkdə vacib rol oynayır. Əxlaq prinsipləri olmasa, insanlar arasında etibar, hörmət və ədalət kimi anlayışlar məhv olar, sosial xaos baş verər.
Mədəniyyət və əxlaq arasında qarşılıqlı əlaqə vardır. Mədəni cəmiyyətlər əxlaqa daha çox önəm verirlər, əxlaqı təbliğ edir və qoruyurlar. Zamanla dəyişən sosial normalara uyğun olaraq əxlaqi prinsiplər də dəyişə bilər, lakin əsas baza – insanlığa hörmət, dürüstlük və ədalət – dəyişməz qalır.
Əxlaq və müasir dövr: Yeni çağın sınaqları
Qloballaşma, texnologiya və informasiya bolluğu dövründə əxlaqi dəyərlər bəzən arxa plana keçə bilər. Sosial mediada yalan məlumatlar, neqativ davranış nümunələri və mənəviyyatsızlıq halları gənclər arasında əxlaqi boşluqlar yarada bilər.
Bu səbəbdən, müasir dövrdə əxlaq tərbiyəsi daha strateji və məqsədyönlü şəkildə aparılmalıdır. Məktəblərdə, ailədə və media vasitəsilə əxlaqi dəyərlər davamlı olaraq aşılanmalıdır. Əxlaq təhsili təkcə nəsihətlə deyil, nümunə ilə – davranışla öyrədilməlidir.
Əxlaq insanın özünə, başqasına və cəmiyyətə qarşı məsuliyyətini müəyyənləşdirən, dəyərlərlə dolu mənəvi bir xəzinədir. O, keçici olmayan, zaman və məkan dəyişsə də aktuallığını itirməyən bir dəyərdir. Əxlaqı yalnız keçmişə aid dini və fəlsəfi anlayış kimi deyil, bu günümüzün və gələcəyimizin əsas dayaq sütunu kimi görməliyik.
Əxlaq – insan varlığının mənəvi dayağı, cəmiyyətin isə davamlılıq və sabitlik sütunudur. O, sadəcə davranış qaydaları toplusu deyil, həm də vicdanın səsi, doğru ilə yanlışı ayırmaq bacarığı və insanlığın ən ali dəyərlərinin daşıyıcısıdır. İstər fərdi, istər ictimai həyatda əxlaq prinsiplərinin qorunması və ötürülməsi cəmiyyətin gələcəyi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.
Bu gün sürətlə dəyişən dünyada əxlaqi prinsiplərə sadiq qalmaq bəzən çətinləşsə də, onların dəyəri azalmır – əksinə, daha da vacib olur. Texnologiyanın, informasiya bolluğunun və sosial media təsirlərinin artdığı bir dövrdə, insanlar üçün əxlaq yalnız mənəvi rəhbər deyil, həm də sosial təhlükəsizlik vasitəsi rolunu oynayır. Bu səbəbdən, hər bir valideyn, müəllim, lider və vətəndaş əxlaqın təbliğinə və yaşadılmasına töhfə verməlidir.
