Tarix boyunca əxlaq anlayışı filosofların, alimlərin və dini düşünürlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Hər bir cəmiyyətin mənəvi sütunlarını formalaşdıran əxlaqi prinsiplər yalnız gündəlik davranış qaydaları deyil, eyni zamanda insanın varlıq səbəbini və ictimai mövqeyini də müəyyənləşdirən dəyərlər toplusudur. Bu mənada, İslam fəlsəfəsində özünəməxsus yeri olan və Azərbaycan mənəviyyat tarixində dərin izlər qoyan Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi Nasıri” adlı əsəri xüsusi diqqətə layiqdir. Bəs əxlaq nasiri nədir? Əxlaqi Nasiri kitabı nədən bəhs edir və bu əsər niyə bu qədər dəyərlidir?
Nəsirəddin Tusi kimdir?
Əvvəlcə bu möhtəşəm əsərin müəllifi haqqında danışmaq gərəkdir. Məhəmməd ibn Həsən Nəsirəddin Tusi (1201–1274) Şərqin ən böyük alimlərindən biri sayılır. O, yalnız filosof deyil, həm də astronom, riyaziyyatçı, coğrafiyaçı, həkim və əxlaq mütəfəkkiri kimi tanınır. Tus şəhərində dünyaya gəlmiş, ilk təhsilini burada almış və sonradan dövrünün elmi mərkəzlərində – xüsusilə Marağa rəsədxanasında fəaliyyət göstərmişdir.
Nəsirəddin Tusinin fəlsəfi irsi müxtəlif sahələri əhatə edir: metafizika, əxlaq, siyasət və sosial münasibətlər. Onun ən tanınmış əsərlərindən biri isə “Əxlaqi Nasıri” (farsca: اخلاق ناصری) adlı əxlaq traktatıdır.
“Əxlaqi Nasiri” nədir?
“Əxlaqi Nasiri” – Nəsirəddin Tusinin əxlaqa dair yazdığı, fəlsəfi, dini və sosial təhlillərlə zəngin əsəridir. Əsər fars dilində qələmə alınmış və sonradan bir neçə dilə, o cümlədən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilmişdir. Bu kitab yalnız bir əxlaq dərsliyi deyil – o, mənəviyyatın, siyasətin və ailə tərbiyəsinin birgə təhlil olunduğu ensiklopedik dəyərə malikdir.
Əsərin yazılma səbəbi də maraqlıdır: Hülakülər dövründə yaşamış hökmdar Nəsirəddin Tusidən əxlaqi və siyasi nizamla bağlı bir kitab yazmağı xahiş edir. Tusi bu çağırışa cavab olaraq qədim yunan və islam əxlaq ədəbiyyatını təhlil edərək “Əxlaqi Nasıri” əsərini ərsəyə gətirir.
Əsərin strukturu və bölmələri
Əxlaqi Nasıri üç əsas bölmədən ibarətdir:
- Fərdi əxlaq (təhzibül-əxlaq):
Bu hissədə Tusi insanın mənəvi inkişafı, nəfsin tərbiyəsi və daxili aləmin saflığı haqqında yazır. Burada səbir, təvazökarlıq, doğruluq, cəsarət, səxavət kimi əxlaqi fəzilətlər ön plandadır. - Ailə və ev idarəçiliyi (təd’birü’l-mənzili):
İkinci hissədə ailə daxilində münasibətlər, ər-arvad, valideyn-övlad və xidmətçi-ev sahibi münasibətləri əxlaqi baxımdan təhlil olunur. Tusi ailəni cəmiyyətin kiçik modeli kimi təqdim edir. - Siyasət və cəmiyyət idarəsi (siyasətü’l-müdün):
Üçüncü hissədə dövlət idarəçiliyi, hakimiyyətin əxlaqi əsasları, ədalətin əhəmiyyəti və cəmiyyətin nizam-intizamı haqqında fikirlər yer alır.
Bu bölmələr göstərir ki, Tusi əxlaqı təkcə şəxsi davranış məsələsi deyil, bütövlükdə ailə və dövlətin əsasını təşkil edən vacib sistem kimi qəbul edir.
Əxlaqi Nasıri haqqında dərin təhlil
1. Fərdi əxlaqın mahiyyəti
Tusiyə görə, əxlaqın mənşəyi insandakı ruh və nəfs anlayışına dayanır. O, insanı heyvani hisslərdən arındıraraq “müdrik varlıq” səviyyəsinə yüksəltməyə çağırır. Tusi, Əflatun və Aristotelin fəlsəfi yanaşmalarını öz təlimində sintez edir. Ona görə, düzgün əxlaq – ağılın və mənəviyyatın harmoniyasıdır.
2. Ailə – cəmiyyətin əxlaqi təməli
Tusinin əsərində ailə təkcə sosial birlik kimi deyil, həm də əxlaqi məktəb kimi təqdim olunur. Ailədə göstərilən sevgi, hörmət və qayğı gələcək cəmiyyətin davranış modelini formalaşdırır. O, valideynlərin uşaqlara həm dini, həm də dünyəvi tərbiyə verməsini vacib sayır.
3. Siyasət və əxlaqın əlaqəsi
Əxlaqi Nasıri əsərinin üçüncü hissəsində Tusinin siyasətə dair fikirləri xüsusilə dəyərlidir. O, rəhbərlərin mənəviyyatlı olmasını, ədalətli idarəetməni, korrupsiyadan uzaq durmağı tövsiyə edir. Bu baxımdan, Tusi həm dini-əxlaqi dəyərləri, həm də siyasi realizmi birləşdirir.
Əxlaqi Nasıri farsca və azərbaycanca nəşrləri
Əsər ilk dəfə fars dilində yazılsa da, sonradan Osmanlı, Azərbaycan və Orta Asiya mühitində geniş yayılmışdır. Azərbaycanda əsər müxtəlif dövrlərdə tərcümə və şərh olunaraq həm ali məktəblərdə tədris edilmiş, həm də ictimai-mədəni müzakirələrin mövzusu olmuşdur.
Əsərin azərbaycanca variantları akademik çevrələrdə istifadə olunmaqla yanaşı, ictimai maarifləndirmə məqsədilə də nəşr olunmuşdur. Bu, əsərin müasir dövr üçün nə qədər aktuallığını və zamanlar üstü dəyər daşıdığını göstərir.
Əxlaqi Nasiri və bu gün
Göründüyü kimi, “Əxlaqi Nasıri” əsəri sadəcə bir orta əsr kitabı deyil – o, müasir insanın da qarşılaşdığı mənəvi boşluqları doldura biləcək dərinlikdədir. İstər fərdi əxlaq, istər ailə münasibətləri, istərsə də dövlət idarəçiliyi baxımından əsərdəki tövsiyələr bu gün də öz aktuallığını qoruyur.
Müasir dövrdə bu əsərin mesajı açıq və aydındır: Mənəviyyat olmadan cəmiyyətin inkişafı mümkünsüzdür. Əxlaqi Nasıri bu mənəviyyatın bələdçisidir – həm fərd üçün, həm ailə, həm də dövlət üçün.
Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi Nasiri” əsəri minilliklərin sınağından keçmiş əxlaqi düşüncənin parlaq nümunəsidir. Onun təməlində yatan prinsiplər – dürüstlük, ədalət, ailəyə hörmət və cəmiyyətə faydalılıq – hər dövrdə aktualdır. Tusi bizə göstərir ki, yalnız elmlə deyil, əxlaqla da silahlanmış insan həqiqi mənada kamil ola bilər.
Bu əsəri öyrənmək və nəsillərə ötürmək – yalnız keçmişi anlamaq deyil, həm də gələcəyi düzgün qurmaq üçün möhkəm təməl yaratmaqdır.
“Əxlaqi Nasiri” əsəri sadəcə bir əxlaq kitabı deyil, həm fərdi mənəviyyatın, həm də ictimai nizamın təməlini təşkil edən fəlsəfi, elmi və insani biliklərin vəhdətidir. Nəsirəddin Tusinin qələmindən çıxan bu şah əsər yüzillərlə əxlaq haqqında düşüncələrin mayası olmuş, cəmiyyətlərin mənəvi dirəyi kimi formalaşmışdır.
Əsər fərdi əxlaqdan ailə tərbiyəsinə, oradan isə dövlət idarəçiliyinə qədər geniş bir mənəvi coğrafiyanı əhatə edir. Bu isə Tusinin dərin dünyagörüşünü və zamanlar üstü müdrikliyini ortaya qoyur. Onun əxlaqa yanaşması sadəcə dini və ya fəlsəfi deyil, həm də sosial və praktiki ölçülərlə zəngindir.
Bu gün də “Əxlaqi Nasıri” oxucusuna müraciət edərək onu düşünməyə, islah olmağa və cəmiyyətin rifahı üçün daha əxlaqlı, vicdanlı bir fərd olmağa çağırır. Əsərin dəyərləri nə qədər qədim olsa da, verdiyi mesajlar bu gün də tərtəmiz və güclü şəkildə səslənir.
