Əlavə Dəyər Vergisi (ƏDV) – mal və xidmətlərin dəyərinə əlavə olunan, istehlakçının ödədiyi və dövlətə yönələn dolayı vergidir. Azərbaycanda ƏDV-nin əsas tətbiq məqsədi dövlət büdcəsinə gəlir toplamaq və iqtisadi dövriyyəni şəffaf şəkildə izləməkdir. Lakin son illərdə istehlakçı maraqlarının qorunması və qeyri-rəsmi iqtisadiyyatla mübarizə məqsədilə ƏDV-nin müəyyən hissəsinin vətəndaşlara geri qaytarılması təşviq olunmağa başlanıb. Bu məqsədlə “ƏDV Geri Al” (və ya rəsmi adı ilə “ƏDV-nin Qaytarılması Sistemi”) proqramı yaradılıb.
ƏDV-nin geri qaytarılması ilə bağlı sistemin yaradılması ideyası ilk dəfə 2020-ci ildə gündəmə gəlib. Bu təşəbbüsün əsas məqsədi vətəndaşların alış-veriş zamanı rəsmi çek tələb etməsini stimullaşdırmaqla kölgə iqtisadiyyatını azaltmaq və nağdsız ödənişlərin artımına nail olmaq idi.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 21 dekabr 2020-ci il tarixli fərmanı ilə “ƏDV Geri Al” mexanizmi qanunvericiliyə daxil edildi və 2021-ci ilin yanvar ayından etibarən tətbiq olunmağa başlandı. Bu qərar həm iqtisadi şəffaflıq, həm də vətəndaşın hüquqlarının qorunması baxımından mühüm addım idi.
ƏDV-nin qaytarılması sistemi bir neçə əsas məqsəd daşıyır:
- Şəffaflıq: Vətəndaşların çek tələb etməklə satışları rəsmi şəkildə sənədləşdirməyə təşviq etməsi.
- Kölgə iqtisadiyyatına qarşı mübarizə: Nəzarətsiz satışların azalması.
- Nağdsız ödənişlərin stimullaşdırılması: Kartla ödəniş edən şəxslərə daha yüksək faizlə ƏDV geri qaytarılır.
- Vətəndaşın rifahı: Ailələrə xərclərinin bir qismini geri alma imkanı yaradılır.
- Vergi öhdəliklərinin icrası: Satıcıların vergi ödəmə öhdəliklərini yerinə yetirməyə məcbur etməsi.
ƏDV Geri Al mexanizmi sadə və aydın şəkildə qurulub. Bu sistem yalnız fiskal çek təqdim edən, yəni rəsmi kassa aparatları ilə satış həyata keçirən obyektlər üçün keçərlidir.
Vətəndaş istənilən mağazadan məhsul alarkən rəsmi çek tələb edir. Əgər mağaza “ƏDV Geri Al” sisteminə qoşulubsa, çekdəki Fiskal ID vasitəsilə çek məlumatları avtomatik olaraq “www.edvgerial.az” portalına ötürülür. Vətəndaş bu çek məlumatlarını portalda və ya mobil tətbiq vasitəsilə skan edib sistemə daxil edir və sistemə uyğun olaraq ödənilən ƏDV-nin bir hissəsi onun hesabına geri qaytarılır.
ƏDV Geri Al necə hesablanır?
Qaytarılan məbləğ ödənişin növündən asılı olaraq dəyişir:
| Ödəniş Növü | Qaytarılan ƏDV Faizi |
|---|---|
| Nağdsız ödənişlər (kartla, mobil tətbiq, bank vasitəsilə) | 15% |
| Nağd ödənişlər | 10% |
Məsələn, məhsulun dəyəri 100 manatdırsa, ƏDV ilə birlikdə (100 + 18% = 118) 118 manat olur. Bu zaman geri qaytarılan məbləğ 18 manatın (18% ƏDV-nin) 10 və ya 15 faizi həcmində hesablanır.
ƏDV Geri Al sistemindən yalnız fiziki şəxslər, yəni vətəndaşlar istifadə edə bilərlər. Hüquqi şəxslər, fərdi sahibkarlar və digər kommersiya qurumları bu sistemdən yararlana bilməz. Eyni zamanda, bu sistem yalnız müştəri kimi məhsul və ya xidmət alan şəxslərə şamil olunur.
ƏDV Geri Al mexanizmi yalnız əlavə dəyər vergisi tutulan və pərakəndə satış qaydasında satılan məhsullara şamil edilir. Aşağıdakı hallar sistemdən kənar tutulur:
- İctimai iaşə obyektlərində (restoran, kafe və s.) verilən çeklər
- Nəqliyyat, kommunikasiya, kommunal xidmətlər üzrə ödənişlər
- Tibbi xidmətlər və dərman preparatları (bəzən istisna ola bilər)
- Online və ya mobil tətbiqlərlə alınmayan, fiziki çek təqdim olunmayan alışlar
Qaytarılan məbləğ vətəndaşın şəxsi elektron kabinetində açılmış balans hesabına yığılır. Bu vəsaiti daha sonra vətəndaş aşağıdakı yollarla istifadə edə bilər:
- Bank hesabına köçürmək
- Mobil nömrəsinə balans kimi yükləmək
- Kommunal ödənişlərə yönəltmək (bəzi hallarda)
- Portal daxilində digər əməliyyatlarda istifadə etmək
Sistemdən istifadə üçün www.edvgerial.az portalı və onun mobil tətbiqləri istifadəyə verilib. Burada:
- Yeni çek əlavə etmək
- Balansa nəzarət etmək
- Geri ödənişlərə nəzarət etmək
- Statistik məlumatları izləmək
- Köhnə çekləri arxivləşdirmək mümkündür.
Tətbiq həm Android, həm də iOS cihazlarında mövcuddur və istifadəçi dostu interfeysə malikdir.
1. Maddi qazanc: İstehlakçı ödənişlərinin bir hissəsini geri alaraq öz büdcəsinə töhfə verir.
2. Hüquqi təminat: Rəsmi çek alındığına görə məhsulun zəmanəti və qaytarılması ilə bağlı hüquqlar aktiv olur.
3. Təşviq: Rəsmi ticarətin təşviqi və sahibkarlıqda şəffaflığın artması nəticəsində iqtisadiyyat güclənir.
ƏDV Geri Al sisteminin çətinlikləri və problemləri
- Bəzi ticarət obyektləri fiskal çek təqdim etməkdən imtina edir.
- Bütün alış-verişlər sistemə daxil deyil, yəni qismən əhatəlidir.
- Geri ödənişin vaxtı gecikə bilər.
- Sistemdən istifadə qaydaları bəzi vətəndaşlar üçün hələ də tam aydın deyil.
Azərbaycan hökuməti bu sistemi daha da təkmilləşdirmək, onun əhatə dairəsini genişləndirmək üçün bir sıra təşəbbüslər hazırlayır:
- Bütün restoran və ictimai iaşə obyektlərində də tətbiq olunması
- Bəzi xidmət sahələrinin sistemə daxil edilməsi
- Tətbiq vasitəsilə daha sürətli və real vaxtda ƏDV geri qaytarılması
- Qaytarılan məbləğlərin artması üçün stimullaşdırıcı aksiyalar
ƏDV Geri Al sistemi Azərbaycanda həm iqtisadi şəffaflıq, həm də vətəndaş məmnuniyyəti baxımından önəmli islahatlardan biridir. Bu sistem vətəndaşlara alış-veriş zamanı hüquqlarını qorumaqla yanaşı, onları iqtisadi proseslərə daha fəal şəkildə cəlb edir. Gələcəkdə bu mexanizmin daha da təkmilləşdirilərək bütün sektorları əhatə etməsi gözlənilir.
