Əsrlər boyunca insanlar təbiətlə iç-içə yaşayıb, ondan həyat üçün zəruri olan nə varsa, əldə etməyə çalışıblar. Bitkilər isə bu vəhdətdə xüsusi yer tutur. Müalicəvi xüsusiyyətlərə malik olan, xalq təbabətində, mətbəxdə, eləcə də gündəlik həyatda istifadə olunan saysız bitkilər var ki, onların içərisində əvəlik öz yeri və funksiyası ilə seçilir. Bu məqalədə əvəlik bitkisinin tarixi, bioloji quruluşu, istifadəsi, xalq təbabətindəki rolu, coğrafi yayılması, becərilməsi və müasir istifadəsi barədə ətraflı və anlaşıqlı məlumat veriləcək.
Əvəlik Bitkisi Nədir?
Əvəlik – elmi adı ilə Rumex cinsinə aid olan, əsasən çoxillik, bəzən isə birillik ot bitkiləri qrupuna daxil olan bitkidir. Əvəlik həm yabanı, həm də becərilən formada mövcuddur. Tünd yaşıl rəngli, iri və geniş yarpaqlara malik olan əvəlik turşməzə dadı ilə tanınır. Azərbaycanda həm kənd yerlərində, həm də dağətəyi və dağlıq ərazilərdə geniş yayılmışdır.
Tarixi və Mənşəyi
Əvəlik bitkisinin tarixi insanlıq tarixi qədər qədimdir. İlk çağlardan etibarən insanlar onun müalicəvi və qida dəyərini kəşf edərək istifadə etmişlər. Tarixi mənbələr göstərir ki, əvəlik bitkisi qədim yunan və romalılar tərəfindən hemoroid, həzm pozğunluqları və qan azlığı kimi problemlərin müalicəsində geniş şəkildə istifadə olunub.
Orta əsrlərdə Şərq təbabətinin dahi nümayəndələri, xüsusən İbn Sina (Avicenna) əvəlik bitkisini öz təbabət əsərlərində tərifləyib, onu saflaşdırıcı, qanazlığını aradan qaldıran, həzmi yaxşılaşdıran və sidikqovucu kimi təsvir edib.
Bioloji Təsviri və Növ Tərkibi
Əvəlik bitkisi 20-dən artıq növ ilə təmsil olunur. Azərbaycanda daha çox aşağıdakı növlərə rast gəlinir:
- Dağ əvəliyi
- Şəhər əvəliyi
- Turşəvəlik (xalq arasında daha çox “turşəng” də deyilir)
- İriyarpaqlı əvəlik
Morfoloji quruluşu:
- Kök sistemi: Dərinə işləyən, möhkəm köklərə malikdir.
- Yarpaqlar: Böyük, uzunsov və ya ürəkşəkilli, kənarları dalğalıdır.
- Gövdə: Düz, sərt və 50–100 sm hündürlükdə ola bilər.
- Çiçəkləri: Yaşıl və ya qəhvəyi tonlarda xırda çiçəklər toplusundan ibarət olur.
- Meyvəsi: Qanadlı toxumlardan ibarətdir və küləyin köməyi ilə yayılır.
Əvəlik Bitkisinin İstifadə Sahələri
1. Qida Məhsulu Kimi
Ən çox tanınan istifadəsi mətbəx sahəsindədir. Əvəlik yarpaqları turş dada malik olduğundan salatlara, plovlara, qovurmalara və müxtəlif xörəklərə əlavə edilir. Xüsusilə yaz və yay aylarında təzə-təzə dərilib istifadə olunur.
Ən çox istifadə olunduğu yeməklər:
- Əvəlik dolması
- Əvəlik qovurması
- Əvəlikli plov
- Əvəlik şorbası
- Təzə göyərti salatları
Əvəlik həm də konservləşdirilərək və ya qurudularaq qışa saxlanılır.
2. Xalq Təbabətində İstifadəsi
Əvəlik xalq təbabətində ən çox istifadə edilən bitkilərdən biridir. Onun tərkibində dəmir, kalium, C vitamini, flavonoidlər, orqanik turşular və antioksidant maddələr var ki, bunlar sağlamlıq üçün çox faydalıdır.
Əsas təsirləri:
- Qanazlığına qarşı faydalıdır
- Həzm prosesini yaxşılaşdırır
- Bağırsaqlarda olan qazların atılmasına yardım edir
- Sidikqovucu və təmizləyici təsirə malikdir
- Qızdırma və soyuqdəymə zamanı təbii dərman kimi istifadə edilir
Əvəlik dəmləməsi və ya qaynadılmış suyu, mədə ağrıları və iltihabi halların yüngülləşməsində istifadə olunur.
3. Bəsləyici və Gübrə Kimi
Əvəlik bəzi bölgələrdə heyvan yemi kimi də istifadə olunur. Çünki yarpaqları çox zəngin və şirəlidir. Həmçinin qurudularaq üzvi gübrə hazırlanmasında da rol oynayır.
Əvəlik Harada Bitir?
Əvəlik bitkisi torpaq və iqlim baxımından çox tələbkar deyil. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə:
- Dağlıq və dağətəyi rayonlarda (Quba, Qusar, Şamaxı, İsmayıllı)
- Kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan bölgələrdə (Ağstafa, Tovuz, Gəncə)
- Şəhər kənarı boş ərazilərdə və yabanı halda
bitir. Əsasən mart-aprel aylarında cücərir və may-iyun aylarında yığılır.
Əvəlik Necə Yığılır və Saxlanılır?
Əvəlik yaz aylarında, günün erkən saatlarında, hələ günəş qızmayan zaman yığılır. Yarpaqların təzə və yaşıl olanları seçilir. Yuyulub təmizləndikdən sonra birbaşa istifadə edilir və ya:
- Qurudularaq qışa saxlanılır
- Duzlanaraq bankalara yerləşdirilir
- Bəzi hallarda dondurucu şəraitdə saxlanılır
Əvəlik Bitkisinin Becərilməsi
Əvvəllər yabanı halda istifadə olunan əvəlik, bu gün bəzi fermerlər tərəfindən xüsusi olaraq becərilir.
Becərmə qaydaları:
- Toxum ilə çoxaldılır
- Mart ayında torpağa əkilir
- Nəmli, qum-torpaq qarışığı olan sahələr üstünlük təşkil edir
- Suvarılma və alaq otlarının təmizlənməsi müntəzəm aparılmalıdır
- Hər bitki 2-3 dəfə biçildikdən sonra yenidən cücərmə qabiliyyətinə malik olur
Bu səbəbdən əvəlik həm şəxsi təsərrüfatlarda, həm də açıq sahələrdə rahat şəkildə yetişdirilə bilir.
Əvəlik Bitkisinə Aid Maraqlı Faktlar
- Əvəlik bitkisinin qədim türklər arasında “can bitkisi” adlandırıldığı qeyd olunur
- Orta əsr Avropa xəstəxanalarında əvəlik suyu dezinfeksiyaedici kimi istifadə olunub
- Əvəlik bəzən “yeməli dərman” kimi də tanınır
- İrlandiya və Uels folklorunda əvəlik qoruyucu bitki hesab olunur
- Qədim romalılar əvəlik suyu ilə dəriyə qulluq edərdilər
Əvəlik və Müasir Tibbi Tədqiqatlar
Son illərdə aparılan elmi tədqiqatlar göstərir ki, əvəlik:
- Antioksidant xüsusiyyətə malikdir
- Bağırsaq florasını qoruyur
- Dəri xəstəliklərinə qarşı təsirlidir
- İltihab əleyhinə güclü təsir göstərir
Bəzi kosmetoloji preparatlarda və dərman tərkiblərində əvəlik ekstraktı istifadə edilir.
Əvəlikin Tərkibində Hansı Faydalar Var?
| Maddə | Təsiri |
|---|---|
| C vitamini | İmmuniteti gücləndirir |
| Dəmir | Qanazlığını aradan qaldırır |
| Kalium | Ürək-damar sisteminə müsbət təsir edir |
| Flavonoidlər | Hüceyrə qoruyucu təsir göstərir |
| Lif | Həzm prosesini tənzimləyir |
Əvəliklə Bağlı Suallar
Əvəlik turşudurmu?
Bəli, əvəlik yarpaqlarında oksalik turşu olduğuna görə turşməzə dada malikdir.
Əvəlik hər kəs üçün uyğundurmu?
Ürək, böyrək və mədə xəstələri əvəlikdən ölçülü istifadə etməlidirlər.
Hamilə qadınlar istifadə edə bilərmi?
Məhdud miqdarda, həkimlə məsləhətləşərək istifadə oluna bilər.
Əvəlik bitkisi həm təbiətin bir hədiyyəsi, həm də qədimdən gələn bir müalicə vasitəsidir. Qida dəyəri yüksək, faydaları isə saysız-hesabsız olan bu yaşıl bitki minillərdir ki, insanlara sağlamlıq, rahatlıq və fayda bəxş edir. Həm kənd təsərrüfatında, həm təbabətdə, həm də gündəlik həyatda özünə möhkəm yer tapan əvəlik, gələcəkdə də dəyərli və əvəzsiz bitkilərdən biri olaraq qalacaq.
