Azərbaycan ədəbiyyatının, ümumilikdə isə türk-islam dünyasının ən uca söz ustadlarından biri olan Məhəmməd Füzuli, öz zəngin qəzəl yaradıcılığı ilə əsrləri aşaraq bu günümüzə qədər gəlib çatmış nadir sənətkarlardandır.Füzuli qəzəlləri təkcə öz dövrünün poeziyasını əks etdirmir, həm də ümumbəşəri mənəvi dəyərləri işıqlandıran zamansız sənət nümunələri kimi böyük ehtiramla qarşılanır. Bu yazıda Füzulinin həyatı, qəzəllərinin əsas xüsusiyyətləri, məzmunu, təhlili və estetik yükü haqqında ətraflı məlumat verilir.
Füzulinin həyatı – İlahiləşmiş şairin həyat yolu
Füzuli təxəllüsü ilə tanınan Məhəmməd Süleyman oğlu 1494-cü ildə Kərbəla yaxınlığında anadan olub. Doğulduğu məkan müxtəlif mənbələrdə Bağdad, Hilla və ya Kərbəla kimi qeyd olunur. Atası dövrünün tanınmış alimlərindən olub və Füzulinin elmə olan marağı da ailəsindən qaynaqlanırdı. O, ərəb, fars və türk dillərində sərbəst danışır, poeziya və elm sahəsində dərin biliklərə sahib idi. Həyatı boyu müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşsa da, mənəviyyat və sənət onun üçün maddiyyatdan üstün olmuşdur.
Füzuli Osmanlı və Səfəvi dövlətləri arasında gərginliyin hökm sürdüyü dövrdə yaşayıb-yaratmışdır. O, Osmanlı himayəsinə ümid etsə də, gözlədiyi diqqəti və dəstəyi ala bilməmiş, buna görə də çox məşhur olan “Şikayətnamə” əsərini yazaraq bürokratiya və riyakarlığı kəskin tənqid etmişdir. 1556-cı ildə vəfat edən Füzuli Kərbəlada dəfn olunmuşdur.
Füzuli və Qəzəl – Sözün qəzəl halı
Qəzəl Füzuli yaradıcılığının əsas janrıdır. O, Azərbaycan, türk, ərəb və fars dillərində yüzlərlə qəzəl bəstələmişdir. Füzulinin qəzəlləri məhəbbət, eşq, ilahi sevgi, ayrılıq, vüsal, dərd, qəmlə yoğrulmuş fəlsəfi düşüncələrə əsaslanır. O, qəzəli yalnız romantik duyğuların ifadəsi kimi yox, həm də dərin fəlsəfi və mistik mənaların daşıyıcısı kimi istifadə edirdi. Füzuli üçün eşq – həm cismani, həm də ilahi məhəbbətin vəhdətidir. Onun poetik dünyasında aşiq və maşuq arasında münasibət təkcə sevgi münasibəti yox, həm də Tanrı ilə bəndə arasındakı mistik bağlılığın rəmzidir.
Məşhur qəzəllərindən nümunələr və izah
Füzulinin “Məni candan usandırdı, cefadan yar usanmazmı?”, “Sözdə kamalım var ikən, həqqi-nişanım yox ikən”, “Ey səki Kərbəla, səni görmək üçün…” kimi qəzəlləri yüzillərlə dillər əzbəri olmuşdur. Bu qəzəllərdə əsasən dərdli aşiq obrazı, vüsala həsrət, eşqin əzabları və kamilliyə gedən yol poetik dillə ifadə olunur.
1-ci qəzəlin təhlili (nümunə):
Məni candan usandırdı, cefadan yar usanmazmı?
Fəqanımdan dəvər qəmgin, sədayi-zar usanmazmı?
Bu misralarda şair sevgilinin qəddarlığından və bu qəddarlığın ardıcıl davam etməsindən şikayətlənir. “Candan usanmaq” ifadəsi dərdin dərinliyini göstərir. Eyni zamanda, təbiət – burada “dəvər” və “səda” – belə şairin fəryadına biganə qalmır, amma sevgili (yar) heç usanmaq bilməz.
2-ci qəzəlin təhlili (nümunə):
Sevdi cani könüldən, könlüm ol cananı,
Çox əzəldən veribdir can ona cananı.
Ol gözəllər içində mən sevirəm birini,
Vermişəm könlümü, canımı, hər ananı.
Zülfü siyah, qəmi dildar, baxışı sərxoş,
Könlüm almış əli ilə o, xətalı sananı.
Bu qəzəldə Füzuli sevdiyi qadını təkcə adi bir gözəllik kimi deyil, ruhunun, canının ayrılmaz hissəsi kimi təqdim edir. Birinci beytdə “cananı” sözü həm sevgili, həm də könül dostu mənasında işlənərək qəzələ poetik dərinlik verir. Şair, sevgisinin təsadüfi və ya keçici olmadığını vurğulayır – bu sevgi “çox əzəldən”, yəni yaradılışdan bəri mövcuddur. Bu, sufi məntiqinə əsaslanır: əzəldən bəri yazılmış tale və ilahi məhəbbət ideyası burada poetik dillə ifadə olunur.
İkinci beytdə Füzuli aşiqin fədakarlığını vurğulayır. “Könlümü, canımı, hər ananı” verməsi onun sevginin dərəcəsini təsvir edir – burada artıq fiziki deyil, metafizik fədakarlıqdan söhbət gedir. O, varlığının hər zərrəsini sevgilisinə fəda etmişdir. Üçüncü beytdə isə klassik şərq poeziyasının rəmzləri – “zülfi siyah” (qara saç), “qəmi dildar” (sevgilinin qəmi), “baxışı sərxoş” – işlədilir. Bu simvollar sevgilinin yalnız fiziki gözəlliyini deyil, həm də ona təsir edən mistik gücü əks etdirir.
Buradakı “xətalı sananı” ifadəsi isə həm ironik, həm də romantik bir yüklə təqdim olunur. Yəni, o qadını xəta kimi düşünənlər, əslində onun mənəvi gözəlliyini dərk etməyənlərdir.
Füzulinin bədii dili və qəzəllərində üslub
Füzuli qəzəllərində bədii təsvir vasitələrindən ustalıqla istifadə edir. Onun dilindəki təbii axıcılıq, duyğuların dərinliyi və məna qatlarının çoxluğu bu şeirləri təkcə ədəbi əsər deyil, həm də mənəvi-mistik irs kimi dəyərləndirir. Onun istifadə etdiyi obrazlar konkret bir sevgilidən daha çox ümumbəşəri duyğuları təcəssüm etdirir. Hər bir oxucu Füzulinin qəzəllərində öz dərdini, eşqini, həsrətini tapa bilər.
Füzulinin qəzəllərində əsas motivlər
- Eşq və Vüsal: Füzulinin yaradıcılığında ən çox işlənən motiv eşqdir. Burada eşq dünyəvi və həmçinin sufiliklə bağlı ilahi eşq kimi təsəvvür edilir.
- Fəlsəfi dərinlik: Qəzəllərdə “ölüm”, “fanilik”, “varlıq və yoxluq”, “kainatın sirri” kimi mövzulara toxunulur.
- Simvollar və rəmzlər: Gül-bülbül, şərab, məstlik, zəncir, qəm, vüsal kimi klassik şərq poeziyasının simvolları Füzuli qəzəllərində də geniş istifadə olunur.
- Dil və forma gözəlliyi: Füzuli hər nə qədər klassik aruz vəznindən istifadə etsə də, onun dili sadə və axıcı üslubuyla fərqlənir. Sözlər arasında ahəng, səslərin uyğunluğu, mənanın poetik dəyərlə ifadəsi diqqəti çəkir.
Füzuli qəzəlləri zaman və məkan anlayışını aşaraq bu gün də aktuallığını qoruyan poetik irs nümunələridir. Onun qəzəllərində insanın daxilində baş verən duyğusal fırtınalar, ilahi eşqə canatma, fədakarlıq və bəzən də ümidsizlik möhtəşəm poetik dillə əks olunur. Füzuli yalnız bir şair yox, həm də ruhani rəhbər, dərin fəlsəfi fikirlərin daşıyıcısı və qəlbin sirrlərinə yol göstərən şəxsiyyətdir. Onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında sözün dəyərini, poeziyanın gücünü və eşqin böyüklüyünü nümayiş etdirən əbədi mayak kimi qalacaq.
