Su çiçəyi — tibbi adıyla varisella — dünyada ən geniş yayılmış uşaq infeksiyalarından biridir. Bu xəstəlik adətən uşaqlarda rast gəlinir, lakin bəzi hallarda böyüklərdə də müşahidə oluna bilər. Su çiçəyi, “Varicella-Zoster Virus” (VZV) adlanan virusun törətdiyi, əsasən dəri səthində yaranan xüsusi səpgilərlə müşayiət olunan infeksion bir xəstəlikdir. İnsanlar arasında tez və asan yayılan bu infeksiya, elmi araşdırmaların əsas mövzularından biri olmuşdur. Valideynlərin, tibb işçilərinin və ümumilikdə ictimaiyyətin su çiçəyi barədə düzgün və geniş məlumata sahib olması vacibdir, çünki bu xəstəlik əksər hallarda yüngül keçsə də, bəzi ağırlaşmalar da törədə bilər.
Su çiçəyi nədir?
Su çiçəyi (varisella), əsasən uşaqlarda rast gəlinən, kəskin yoluxucu virus xəstəliyidir. Xəstəlik birdən-birə hərarətin yüksəlməsi, zəiflik, baş və əzələ ağrısı kimi əlamətlərlə başlayır, daha sonra isə bədəndə kiçik, qaşıntılı səpgilər yaranır. Su çiçəyinin əsas “vizit kartı” məhz səpgilərdir: bu səpgilər əvvəlcə ləkə, sonra qabarcıq (vezikula), daha sonra isə qabıq şəklində özünü göstərir. Bəzən səpgilər ağız və burun boşluğunda, göz qapaqlarında, hətta cinsiyyət orqanlarında da yarana bilər.
Su çiçəyi necə yaranır və yayılır?
Su çiçəyinin yaranma səbəbi Varicella-Zoster Virus adlanan virusa yoluxmaqdır. Bu virus yalnız insandan-insana hava-damcı yolu ilə yayılır. Yəni, xəstə adam öskürəndə, asqıranda və ya danışanda havaya yaydığı virus zərrəcikləri sağlam insan tərəfindən nəfəs alınanda yoluxma baş verir. Həmçinin, su çiçəyi səpgiləri olan adamın dərisinə toxunmaq da xəstəlik riski yaradır.
Virusun yayılmasında məktəb, uşaq bağçası, kollektivlər, ailə mühiti kimi qapalı məkanlar böyük rol oynayır. Xəstəlik çox yoluxucudur: su çiçəyi keçirmiş şəxslə təmasda olan hər 10 adamdan ən az 8-i yoluxa bilər.
Su Çiçəyinin Yoluxma Yolları və Risk Qrupları
| Yoluxma Yolu | Qısa Təsviri | Ən çox risk altında olanlar |
|---|---|---|
| Hava-damcı yolu | Viruslu damcıların nəfəsə daxil olması | Məktəblilər, bağça uşaqları, ailə üzvləri |
| Birbaşa təmas | Dəri səpgilərinə toxunmaq | Uşaqlar, analar, tibb işçiləri |
| Əşyalar vasitəsilə | Nadir hallarda, yoluxmuş əşyalar | Az risk |
Su çiçəyinin simptomları
Su çiçəyi əlamətləri adətən virus bədənə daxil olduqdan 10-21 gün sonra (inkubasiya dövrü) meydana çıxır. Xəstəliyin əsas simptomları aşağıdakılardır:
- Yüksək hərarət: Adətən xəstəliyin ilk günlərində 38-39°C və ya daha yüksək ola bilər.
- Ümumi halsızlıq və zəiflik: Uşaq və ya böyüklərdə iştahsızlıq, halsızlıq, baş və bədən ağrısı müşahidə olunur.
- Qaşıntılı səpgilər: Əvvəlcə bədəndə, üz və baş dərisində qırmızı ləkələr yaranır, sonra bunlar içi şəffaf maye ilə dolu qabarcıqlara çevrilir. Qabarcıqlar bir neçə gün ərzində quruyub qabıq bağlayır.
- Ağız, burun və boğazda yaralar: Nadir hallarda səpgilər selikli qişalarda da müşahidə olunur.
- Qaşınma: Səpgilərin verdiyi qaşıntı uşaqlar üçün xüsusilə narahatlıq yaradır.
Bəzən su çiçəyi yüngül, bəzən isə daha ağır və ciddi fəsadlarla keçə bilər. Böyüklərdə və immun sistemi zəif olan şəxslərdə xəstəlik daha ağır seyr edə bilər.
Su çiçəyi kimlər üçün daha təhlükəlidir?
Su çiçəyi adətən uşaqlarda yüngül keçir, lakin aşağıdakı qruplar üçün daha təhlükəli ola bilər:
- Yeni doğulmuş körpələr və südəmər uşaqlar
- Hamilə qadınlar
- İmmun sistemi zəif olan şəxslər (xərçəng, HİV, orqan transplantasiyası keçirmişlər və s.)
- Böyüklər (xüsusilə su çiçəyi keçirməyənlər)
Bu risk qruplarında su çiçəyi pnevmoniya, ensefalit, orqanların iltihabı kimi ciddi fəsadlara səbəb ola bilər.
Xəstəliyin mərhələləri
Su çiçəyinin klinik gedişi aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:
- İnkubasiya dövrü – virus bədənə daxil olur, amma heç bir əlamət yoxdur (10-21 gün).
- Prodromal dövr – halsızlıq, hərarət, zəiflik, baş ağrısı (1-2 gün).
- Dəri səpgilərinin yaranması – tipik səpgilər, qabarcıqlar, qabıqların yaranması (4-7 gün).
- Bərpa dövrü – səpgilər quruyur, qabıqlar tökülür və sağalma baş verir (1-2 həftə).
Su çiçəyi necə diaqnoz qoyulur?
Əksər hallarda su çiçəyi diaqnozu yalnız klinik əlamətlər – səpgilərin tipik görünüşü, xəstənin yaşı və yoluxma tarixi – əsasında qoyulur. Həkim xəstənin bədənindəki səpgiləri yoxlayaraq və xəstənin ümumi vəziyyətini qiymətləndirərək ilkin diaqnoz müəyyən edir. Şübhəli və ya qeyri-adi hallarda, xüsusilə immun sistemi zəif olanlarda, virusun dəqiq müəyyən edilməsi üçün laborator testlər, o cümlədən polimeraz zəncirvari reaksiyası (PZR) və ya seroloji analizlər aparıla bilər. Bu üsullar diaqnozun daha dəqiq olmasına və digər oxşar səpgili xəstəliklərlə fərqləndirilməsinə imkan verir.
Su çiçəyi necə müalicə olunur?
Su çiçəyi əsasən simptomatik müalicə tələb edir, çünki xəstəliyin spesifik dərmanı yoxdur. Əsas məqsəd xəstənin narahatlığını azaltmaq, fəsadların qarşısını almaq və infeksiyanın yayılmasını məhdudlaşdırmaqdır.
Əsas müalicə prinsipləri:
- Hərarətin salınması üçün parasetamol kimi preparatlardan istifadə edilir (aspirin qəti qadağandır!).
- Qaşıntının azaldılması üçün antihistamin preparatları və ya xüsusi losyonlar istifadə oluna bilər.
- Dərinin təmiz saxlanması: Qabarcıqları qaşımaq olmaz! Qabarcıqların infeksiya ilə çirklənməsinin qarşısını almaq üçün dəri təmiz saxlanmalı, qısa dırnaqlarla gəzmək tövsiyə olunur.
- İstirahət və bol maye qəbulu vacibdir.
- Ağız boşluğunda yaralar olduqda, ağız gigiyenasına və xüsusi duru qidalara üstünlük vermək lazımdır.
Ağır hallarda və ya yüksək riskli qruplarda həkim tərəfindən antiviral dərmanlar (aciklovir və s.) təyin oluna bilər.
Ağırlaşmalar və fəsadlar
Su çiçəyi çox vaxt yüngül keçirilsə də, bəzi hallarda ciddi ağırlaşmalar yarada bilər. Bu ağırlaşmaların bəzilərinə aşağıdakılar daxildir:
- Bakterial infeksiyalar: Səpgilərin qaşınması və zədələnməsi nəticəsində bakterial infeksiya əlavə oluna bilər.
- Pnevmoniya (ağciyər iltihabı)
- Meningit və ensefalit (beyin toxumasının iltihabı)
- Qanaxma, sepsis
- Orqan zədələnmələri (qaraciyər, böyrək və s.)
- Sonsuzluq riski (böyüklərdə, xayalarda səpgilər olduqda)
Ağırlaşmalar əsasən risk qrupuna daxil olanlarda müşahidə olunur.
Su çiçəyi və herpes zoster (zona) əlaqəsi
Su çiçəyi virusu bir dəfə insan orqanizminə daxil olduqdan sonra ömürlük orqanizmdə gizli qalır və sinir toxumalarında “yuxuda” qala bilir. Bir neçə ildən sonra, xüsusilə immunitet zəiflədikdə, bu virus yenidən aktivləşərək herpes zoster (zona) kimi özünü büruzə verə bilər. Zona xəstəliyi əsasən yetkin və yaşlı insanlarda, bəzən də stress və ya digər xəstəliklər fonunda ortaya çıxır. Su çiçəyi keçirən hər kəsdə gələcəkdə zona olma riski mövcuddur, amma bu, hər kəsdə baş vermir.
Peyvənd və profilaktika
Hazırda su çiçəyi xəstəliyinin qarşısını almaq üçün effektiv peyvənd mövcuddur. Peyvənd əsasən uşaqlara və xəstəliyi keçirməmiş böyüklərə tövsiyə olunur. Peyvənd bir və ya iki dozada vurulur və 95% hallarda su çiçəyinin qarşısını alır və ya xəstəliyin yüngül keçməsini təmin edir.
Profilaktik tədbirlər:
- Su çiçəyi xəstəsi olan şəxslə təmasdan çəkinmək.
- Uşaqları kollektivə buraxmamaq.
- Fərdi gigiyena qaydalarına riayət etmək.
- Məktəblərdə, uşaq bağçalarında və kollektivlərdə virus yayılan hallarda xüsusi karantin tədbirləri görmək.
Su çiçəyi ilə bağlı geniş yayılan yanlış fikirlər
- “Su çiçəyi yalnız uşaqlarda olur” – Əslində, su çiçəyi böyüklərdə də ola bilər və onlarda daha ağır keçir.
- “Bir dəfə keçirən ikinci dəfə yoluxmaz” – Əksər hallarda doğrudur, lakin çox nadir hallarda ikinci dəfə yoluxma mümkündür.
- “Qabarcıqları qopartmaq lazımdır” – Bu, infeksiya riskini artırır və yara izinin qalmasına səbəb ola bilər.
Su çiçəyi xəstəsinə qulluq zamanı diqqət edilməli məqamlar
- Xəstəni isti və təmiz saxlamaq, yorucu fiziki işlərdən uzaq tutmaq.
- Dərini tez-tez yoxlamaq və qabarcıqları qaşımağa imkan verməmək.
- Uşaqların dırnaqlarını qısa tutmaq, əlləri təmiz saxlamaq.
- Səpgilər çox qaşınırsa, həkim məsləhəti ilə xüsusi losyonlardan istifadə etmək.
- Hərarət yüksək olarsa, həkimə müraciət etmək.
Su çiçəyi keçirənlərdə immunitet necə yaranır?
Su çiçəyi keçirən şəxsin immun sistemi virusa qarşı xüsusi qoruyucu anticisimlər (antikorlar) yaradır və nəticədə, insan ömrü boyu virusa qarşı davamlı immunitet əldə edir. Bu, orqanizmin eyni virusa ikinci dəfə yoluxmasının qarşısını alır və təkrar xəstələnmə ehtimalı olduqca aşağı olur. Lakin virus sinir toxumalarında gizli şəkildə qalıb, sonradan, adətən immunitet zəifləyəndə, zona şəklində yenidən aktivləşə bilər. Beləliklə, immunitet insanı su çiçəyindən qorusa da, herpes zosterin (zona) qarşısını həmişə tam ala bilmir.
Maraqlı faktlar və statistik göstəricilər
- Su çiçəyi bütün dünyada ən çox yayılmış uşaq infeksiyalarındandır.
- İllik olaraq dünya üzrə milyonlarla uşaq və böyük bu xəstəliyə yoluxur.
- Peyvənd olunan uşaqlarda xəstəlik ya olmur, ya da çox yüngül keçir.
- Su çiçəyi olan adam infeksiyanı səpgilər başlayandan bir gün əvvəl və səpgilər tam qabıq bağlayana qədər yoluxdura bilər.
Su çiçəyi — həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün önəmli olan, cəmiyyətdə geniş yayılmış infeksion xəstəliklərdəndir. Bu xəstəliyin əsas xüsusiyyəti sürətlə yayılması və yoluxuculuğunun yüksək olmasıdır. Doğru məlumat, vaxtında müdaxilə və profilaktik tədbirlər bu xəstəliyin yayılmasının və ağırlaşmasının qarşısını almaqda əsas rol oynayır. Xüsusilə risk qrupunda olanlar üçün peyvəndləmə və həkim nəzarəti mütləqdir. Valideynlərin və cəmiyyətin su çiçəyi barədə məlumatlı olması gələcəkdə bu xəstəliyə qarşı daha güclü müdafiə sistemi qurmağa imkan verir.
Ən çox verilən suallar:
Ən çox 2-10 yaş arası uşaqlarda rast gəlinir, lakin istənilən yaşda ola bilər.
Çox nadir hallarda ikinci dəfə yoluxma mümkündür, lakin əksər hallarda bir dəfə yoluxmaq ömürlük immunitet yaradır.
Yüngül hallarda simptomatik (hərarət salan, qaşıntı əleyhinə) dərmanlar, ağır hallarda həkimin təyin etdiyi antiviral preparatlar istifadə olunur.
Bəli, xüsusilə risk qruplarında peyvəndləmə tövsiyə olunur və xəstəliyin yayılmasının qarşısını alır.
Xeyr, su çiçəyi olan uşaq xəstəlik tam sağalana, yəni bütün səpgilər qabıq bağlayıb tökülənə qədər məktəbə və ya bağçaya getməməlidir.
Çox nadir hallarda, xüsusilə risk qruplarında, ağırlaşmalar ölümə səbəb ola bilər.
Bəli, ana südü müəyyən dərəcədə qoruyucu antikorlar ötürə bilər.
Su çiçəyinin qarşısını almağın ən təsirli yolu peyvəndləmədir.
Əgər səpgilər qaşınıb zədələnərsə və ya ikincili infeksiya yaranarsa, dəridə iz və yara qalma ehtimalı artır.
Səpgilər tam qabıq bağladıqdan və hərarət normallaşdıqdan sonra, adətən 10-14 gün sonra.
