Azərbaycan xalqının tarixində və mədəniyyətində rəmzi, mənəvi və bəzən də siyasi məna daşıyan atributlar, işarələr, alətlər və simvollar olduqca böyük yer tutur. Belə simvollardan biri də “ələm”dir. Ələm, əsrlər boyu müxtəlif xalq mərasimlərində, dini mərasimlərdə, yas və məhərrəmlik ənənələrində, eləcə də döyüş və ordu rəmzi kimi istifadə olunub. Onun mahiyyəti yalnız vizual və ya dekorativ funksiyada deyil, həm də mənəvi, tarixi və ictimai cəhətdən dərin izlər buraxıb.
Ələm həm dini-simvolik, həm də sosial-psixoloji kontekstdə geniş məna daşıyır. Ələm dedikdə, bir çox azərbaycanlının ağlına dərhal məhərrəmlik mərasimlərində qaldırılan, üzərində müqəddəs yazılar və rəmzi elementlər olan parlaq və uca bayraq gəlir. Amma bu anlayışın kökləri daha dərin və çoxşaxəlidir. Ələm eyni zamanda xalqımızın keçmişini, döyüş və mərdlik ruhunu, eyni zamanda birliyin, ümidin, matəmin və müqavimətin simvolunu özündə ehtiva edir.
Ələm Sözünün Etimologiyası və Əsas Mənası
Ələm sözü ərəb dilindən gəlir və orijinal şəkildə “bayraq”, “nişan”, “işarə” mənasını verir. Qədim dövrlərdən başlayaraq, ələm daha çox döyüş meydanlarında bayraq funksiyasını yerinə yetirirdi və ordunun hansı tərəfdə olduğunu, hara yönəldiyini, döyüşün gedişində birliyin və ruhun qorunduğunu göstərirdi.
Dini kontekstdə isə ələm İslam mədəniyyətinə, xüsusən də şiə məzhəbinə mənsub olan icmalarda xüsusi əhəmiyyət kəsb edib. Burada ələm rəmz, müqəddəsliyin və məhəbbətin simvolu kimi çıxış edir. Eyni zamanda, xalq şüurunda ələm həm də rəhbərlik, yön və yol nişanəsi, milli birlik və müqavimət simvolu kimi tanınıb.
Azərbaycan dilində “ələm” sözünün sinonimləri arasında bayraq, sancaq, nişan, işarə kimi sözlər də mövcuddur. Lakin “ələm”in daşıdığı yük və məna bu sinonimlərdən daha fərqlidir, çünki onun arxasında dərin bir mənəvi-ruhi tarix dayanır.
Ələm və Onun Tarixi Kökləri
Ələm qədim türk və ərəb xalqlarında, eləcə də orta əsr müsəlman dövlətlərində ordu və cəmiyyət simvolu kimi çıxış edib. Tarixi mənbələrə əsasən, ələm hələ Orta əsrlərdə orduların önündə aparılır, onun itirilməsi ordu üçün böyük rüsvayçılıq hesab edilirdi. Ordunun ruhunu və birliyini qorumaq üçün əlamət və bayraq xüsusi əhəmiyyətə malik idi.
Azərbaycan ərazisində yaşayan türklər, səlcuqlular, qaraqoyunlular, aqoyunlular, səfəvilər və digər sülalələr dövründə də ələm dövlətçilik və ordu simvolu kimi işlədilib. Qədim döyüş təsvirlərində, miniatürlərdə, eləcə də dastan və əfsanələrdə ələmə bənzər simvolların mövcudluğu tariximiz üçün maraqlı mənbədir. Ələm eyni zamanda dövlətin, tayfanın, ordunun şərəfi və ləyaqəti kimi qəbul olunub.
Ələm və Onun Simvolizmi: Vizual və Mənəvi Qatlar
Ələm həm vizual, həm də mənəvi simvolizmlə zəngindir. Vizual olaraq ələm adətən uzun və incə bir dirəkdən, ucunda rəngli və xüsusi naxışlarla işlənmiş parçadan ibarət olur. Bəzən ələm dirəyinin başında aypara, gül, ulduz, əl, quş, qılınc, alov və s. kimi rəmzi fiqurlar da əlavə olunur. Bu fiqurların hər biri öz-özlüyündə dərin məna daşıyır. Məsələn, əl fiquru müsəlman simvolikasında Hz. Əlinin, haqqın və ədalətin rəmzi, qılınc isə qəhrəmanlıq və mərdlik simvoludur.
Ələm üzərində yazılan dualar, ayələr, rəmzi təsvirlər onun müqəddəsliyini və xüsusi enerjisini vurğulayır. Cəmiyyətin yaddaşında ələm həm də tarixi ədalətin, ilahi haqqın bərpası, zülm və haqsızlığa qarşı dirənişin simvoludur. El arasında “ələm tutmaq”, “ələm qaldırmaq”, “ələmi aşağı salmaq” kimi ifadələr də məhz bu simvolik və sosial funksiyadan qaynaqlanır.
Dini Mərasimlərdə Ələm: Məhərrəmlik və Aşura Ənənəsi
Ələm sözü Azərbaycan cəmiyyətində ən çox Məhərrəm ayı və Aşura mərasimləri zamanı səslənir. Şiə müsəlman icmalarında Aşura günü İmam Hüseynin (ə) və Kərbəla şəhidlərinin xatirəsinə keçirilən mərasimlərdə ələm xüsusi yer tutur. Ələm qara və ya yaşıl parçadan hazırlanır, üzərinə müqəddəs ayələr, dualar, bəzən isə İmam Hüseyn və Kərbəla şəhidləri haqqında simvollar, yazılar, təsvirlər vurulur.
Ələm Məhərrəmlik mərasimlərində matəm simvoludur. O, həm də müqavimət, mərdlik, inanc və sədaqətin rəmzidir. Mərasim zamanı ələm qaldırılması, onu ucaldan şəxsin xüsusi seçilməsi, bu işin müqəddəs bir vəzifə kimi qəbul edilməsi xalqın dini və mənəvi şüurunun dərinliyini göstərir. Ələm bəzən qəbir daşlarının başında, məscid və ziyarətgahların önündə də rəmz olaraq yerləşdirilir.
Ələm Mərasimləri və Ənənəvi Mərasim Mədəniyyəti
Ələm Azərbaycan xalq mərasim mədəniyyətində xüsusi mövqeyə malikdir. Xüsusilə kənd və bölgə icmalarında dini bayramlarda, aşura və məhərrəmlik günlərində, ehsan mərasimlərində ələm qaldırmaq və onun ətrafında dualar oxumaq yayılmış bir ənənədir. Ələm ətrafında toplaşmaq, onu ziyarət etmək, əllə toxunmaq, üz sürtmək xalq arasında müqəddəslik və şəfa, ruhi sakitlik rəmzi kimi qəbul olunur.
Bəzi bölgələrdə ələm həm də ailənin, tayfanın, hətta kəndin birliyinin, bütövlüyünün və müstəqilliyinin rəmzi hesab olunur. Ələm bəzən yalnız matəm deyil, həm də sevincli, ümidverici hadisələrdə – toy və nişanlarda, yeni evə köçəndə və digər şənliklərdə də istifadə edilir. Xüsusilə Qafqaz və Cənubi Azərbaycan bölgəsində ələm ənənələri öz zənginliyi və müxtəlifliyi ilə seçilir.
Ələm və Azərbaycan Folkloru
Azərbaycan xalq folklorunda ələm motivləri geniş yayılmışdır. Dastan və əfsanələrdə, eləcə də xalq şeirlərində ələm qəhrəmanlığın, igidliyin, döyüşçü ruhunun və əzmin simvolu kimi çıxış edir. Məşhur “Koroğlu” dastanında, “Dədə Qorqud” boylarında, digər qəhrəmanlıq eposlarında bayraq və ələm motivləri geniş yer tutur. Ələm xalq arasında tez-tez “şanlı bayraq”, “müqəddəs sancaq”, “qanlı ələm”, “Kərbəla ələmi” kimi ifadələrdə işlədilir.
Laylalar, mərsiyələr, bayatılar və xalq mahnılarında da ələm mövzusu, xüsusilə matəm və qəhrəmanlıq tematikası ilə sıx bağlıdır. Bu, xalqın kollektiv yaddaşında ələmin həm göz yaşı, həm də ümid simvolu kimi yaşadığını göstərir.
Ələm və İncəsənət: Musiqi, Rəssamlıq, Sənətkarlıq
Ələm motivləri Azərbaycan incəsənətində də mühüm yer tutur. Minyatür və xalça sənətində, dekorativ-tətbiqi sənətdə, misgərlik, zərgərlik, şəbəkə işlərində, keramikada ələm təsvirlərinə tez-tez rast gəlinir. Ələm motivli xalçalar, mis qablar, müxtəlif dövrə aid qəbir daşları, məscid və türbələrin başındakı ələm fiqurları xalq sənətkarlarının yaradıcılıq fantaziyasının məhsuludur.
Musiqidə, xüsusən mərsiyə və muğam janrlarında ələm, matəm və qəhrəmanlıq mövzusunun musiqi dili ilə ifadəsində mühüm rol oynayır. Orta əsrlərdən bəri yazılan mərsiyələrdə, klassik və çağdaş musiqi əsərlərində ələm motivi, xüsusi musiqi teması və rəmzi kimi qavranılır.
Müasir Dövrdə Ələm: İctimai və Sosial Kontekst
Müasir Azərbaycan cəmiyyətində ələm ənənələri qorunub saxlanılır və bəzi hallarda yeni məna və forma qazanır. Dini mərasimlərdə, matəm günlərində, dövlət bayramlarında, böyük kütləvi tədbirlərdə ələm simvolundan istifadə olunur. Eyni zamanda, bəzi sosial aksiyalarda, milli-mənəvi dəyərlərin təbliğində, maarifləndirmə və bərpa layihələrində də ələm motivinə müraciət edilir.
Ələm həm də milli özünüdərkin, vətənpərvərliyin, birliyin, xalqımızın sarsılmaz iradəsinin və mənəvi gücünün simvoludur. Bugünkü Azərbaycan gəncliyində ələm motivinin təbliği və nəsillərarası dəyərlərin ötürülməsi üçün müxtəlif tədbirlər, layihələr və maarifləndirici işlər aparılır.
Ələm və Onun Qorunması: Ənənənin Davamı
Ələm motivi Azərbaycanın mədəni irsi kimi dövlət və ictimai təşkilatlar tərəfindən də qorunur. Mədəniyyət Nazirliyi, Elmlər Akademiyası, dini icmalar, folklor və irs cəmiyyətləri bu ənənənin unudulmaması üçün tədqiqat, ekspedisiya, sərgi, konfrans və yayım layihələri həyata keçirir. Məktəblərdə, universitetlərdə, uşaq dərnəklərində ələm mövzusunda dərslər və tədbirlər təşkil edilir.
Bu istiqamətdə müasir informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə, ələm motivini rəqəmsal məkanda da təbliğ etmək, gənc nəslə çatdırmaq və bu dəyərin əhəmiyyətini artırmaq mümkündür.
Ələm Azərbaycan xalqının mənəvi dünyasında, tarixində və mədəniyyətində dərin izlər buraxan, rəmzi və simvolik yüklə zəngin, həm dini, həm də dünyəvi məna daşıyan unikal atributdur. Ələm həm tariximizin, həm də bugünkü ictimai və mənəvi həyatımızın ayrılmaz bir hissəsidir. Onun forması, məzmunu, funksiyası və daşıdığı ideya müxtəlif dövrlərdə dəyişsə də, əsl mahiyyətini, yəni birlik, mərdlik, inanc, matəm və ümid rəmzi kimi qalmağı bacarıb.
Ələm motivi xalqımızın yaddaşında, ədəbiyyatında, incəsənətində və gündəlik həyatında qorunur və gələcək nəsillərə ötürülür. Bu atributun yaşadılması və öyrədilməsi milli-mənəvi irsin qorunmasında, ictimai həmrəyliyin və birliyin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ələm – bayraq, sancaq və ya dini, ictimai mərasim simvoludur. Ordu, dövlət, dini və matəm mərasimlərində, milli və sosial tədbirlərdə istifadə olunur.
Bayraq dövlət və ya təşkilatın rəsmi simvoludur, ələm isə daha çox dini, matəm və ictimai rəmzdir. Ələm üzərində bəzən müqəddəs yazılar, fiqurlar və simvolik elementlər olur.
Ələm məhərrəmlik və aşura mərasimlərində, yas mərasimlərində, bəzi toy və bayram şənliklərində, ehsan və ziyarət tədbirlərində istifadə olunur.
Ələm üzərində aypara, əl, ulduz, qılınc, quş, gül, dua və ayələr, müqəddəs yazılar kimi simvol və fiqurlar olur.
Folklorda ələm qəhrəmanlıq, matəm və birlik simvolu kimi təqdim edilir, dastan, layla, mərsiyə və bayatılarda tez-tez rast gəlinir.
Ələm motivi xalçaçılıq, miniatür, musiqi, bədii sənətkarlıq, təsviri sənət və digər sahələrdə geniş yayılıb.
Mədəniyyət və irs layihələri, ictimai təşəbbüslər, təhsil proqramları və müxtəlif tədbirlərlə ələm ənənəsi qorunub saxlanılır.
Ələm tutmaq – mərasimdə və ya yürüşdə ələm daşımaq, müqəddəs vəzifə sayılan simvolik hərəkətdir.
Ələm ənənəsi Azərbaycanda əsasən dini və folklor baxımından zəngin bölgələrdə, xüsusən Cənubi və Qərbi Azərbaycanda daha geniş yayılıb.
Ələm ənənəsi ailələrdə, icmalarda, məktəblərdə, folklor və incəsənət dərslərində, ictimai tədbirlərdə təbliğ olunur və yeni nəslə çatdırılır.
