İnsan cəmiyyətinin inkişafında ədəbiyyatın, incəsənətin, ümumilikdə əsərlərin xüsusi yeri olub. Əsər dedikdə, ilk növbədə, insan yaradıcılığının məhsulu olan hər hansı bir yazılı, şifahi, vizual və ya musiqili məhsul başa düşülür. Tarix boyu əsərlər cəmiyyətlərin mənəvi və intellektual inkişafının əsas sütunu olub. Ən qədim dövrlərdən etibarən insanların öz fikirlərini, hisslərini, dünyagörüşünü ifadə etmək üçün yaratdıqları əsərlər bəşəriyyətin yaddaşında silinməz iz qoyub.
Əsərin tarixi qədim şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrindən – nağıllardan, dastanlardan, əfsanələrdən başlayır. Ən qədim yazılı əsərlər Mezopotamiya, Misir, Hindistan, Çin, Yunanıstan, Roma kimi qədim sivilizasiyalarda yaranıb. “Gilqameş” dastanı, “Vedalar”, “İliada”, “Odysseya”, “Avestə” kimi nümunələr tarixdə ən qədim yazılı əsərlər sırasındadır. Bu əsərlər təkcə bədii yox, həm də fəlsəfi, mədəni, tarixi baxımdan böyük əhəmiyyətə malikdir.
Orta əsrlərdə dini mətnlər, xronikalar, şeirlər, rəsmlər və memarlıq abidələri insanın yaradıcılıq potensialının parlaq təcəssümüdür. Yeni dövrdə isə çap texnologiyasının kəşfi, təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi ilə əsər anlayışı daha da genişlənmiş, roman, povest, hekayə, pyes, elmi əsər kimi yeni janrlar yaranmışdır.
Əsərin Növləri və Janrları
Əsər anlayışı çoxşaxəlidir. Müxtəlif elmi və bədii ədəbiyyatda əsər növləri fərqli şəkildə təsnif edilir. Ən ümumi təsnifat aşağıdakı kimidir:
1. Bədii Əsər
Bədii əsər insanın emosiyalarını, daxili aləmini, cəmiyyətlə münasibətlərini bədii obrazlar, poetik dil, təsvir vasitəsilə əks etdirən yaradıcılıq məhsuludur. Buraya roman, povest, hekayə, şeir, poema, dram əsərləri, epik və lirik janrlar daxildir. Bədii əsərlərin əsas vəzifəsi insanı düşündürmək, estetik zövq vermək, maarifləndirməkdir. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər”, M.Ə.Sabirin şeirləri, Əli və Nino romanı, Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si Azərbaycan bədii əsərlərinin parlaq nümunələridir.
2. Elmi Əsər
Elmi əsər bir sahənin nəzəri və ya praktiki məsələlərini tədqiq edən, elmi biliklərin sistemləşdirilməsi və yayılması məqsədi daşıyan yaradıcılıq məhsuludur. Monoqrafiya, dərslik, elmi məqalə, tezis, tədqiqat işi elmi əsərlərə misaldır. Elmi əsərlərin əsas xüsusiyyəti obyektivlik, məntiqilik, sübutlara əsaslanmaq, tədqiqat üsullarından istifadə etməkdir. Azərbaycan alimlərinin elmi irsi, dilçilik, tarix, hüquq, təbiət elmləri sahəsində yazdığı əsərlər bu qəbildəndir.
3. İctimai-Siyasi və Publisistik Əsər
Cəmiyyətin problemləri, ictimai-siyasi hadisələr, sosial məsələlər barədə yazılan məqalələr, esselər, publisistik yazılar ictimai-siyasi əsərlərdir. Publisistik əsərlərin məqsədi cəmiyyəti maarifləndirmək, sosial problemlərə diqqət çəkmək, insanları düşünməyə və hərəkətə çağırmaqdır. Publisistik əsərlərə nümunə olaraq Həsən bəy Zərdabinin, Üzeyir Hacıbəylinin məqalələrini, müasir jurnalistlərin analitik yazılarını göstərmək olar.
4. Bədii-İctimai və Tarixi Əsər
Tarixi romanlar, tarixi xatirələr, bioqrafiyalar, xatirə kitabları, memuarlar həm bədii, həm tarixi informasiya daşıyır. Onlar təkcə estetik zövq vermir, həm də tarixi hadisələri işıqlandırır, gələcək nəsillərə ötürür. Tarixi əsərlər milli kimliyin formalaşmasında xüsusi rol oynayır. Məmməd Səid Ordubadinin “Dumanlı Təbriz”, Elçin Əfəndiyevin “Mahmud və Məryəm” kimi romanları bu baxımdan əhəmiyyətlidir.
5. Musiqi və Rəssamlıq Əsəri
Musiqi, rəssamlıq, memarlıq, heykəltəraşlıq, kino və teatr nümunələri də əsər hesab edilir. Məsələn, Üzeyir Hacıbəylinin “Koroğlu” operası, Qara Qarayevin simfoniyaları, Səttar Bəhlulzadənin tabloları, Fikrət Əmirovun “Min bir gecə” baleti, Azərbaycanın muğam inciləri və başqa sənət əsərləri həm xalqın ruhunu, həm də yaradıcılıq potensialını əks etdirir.
Əsərin Cəmiyyətə və Fərdlərə Təsiri
Əsərlər cəmiyyətin inkişafında, insanların dünyagörüşünün formalaşmasında, sosial münasibətlərin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Əsərin təsir imkanlarını aşağıdakı kimi təhlil etmək mümkündür:
Maarifləndirmə və Düşündürmə
Əsərlər insanlara yeni biliklər qazandırır, onların zehni inkişafını təmin edir, müxtəlif sahələrdə maarifləndirici rol oynayır. Xüsusilə elmi və publisistik əsərlər maarifçilik missiyasını yerinə yetirir. Cəmiyyətin savadlı, düşünən, tənqidçi fərdlərdən ibarət olması üçün əsərlərin təsiri əvəzsizdir.
Dəyərlərin və Mənəviyyatın Formalaşması
Əsərlər milli və ümumbəşəri dəyərlərin, etik normaların, mənəvi prinsiplərin ötürülməsində başlıca vasitədir. Bədii əsərlər qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik, sədaqət, mərhəmət, səbir, mübarizlik kimi keyfiyyətləri oxucuya aşılayır. Həmçinin milli kimlik, tarixi yaddaş, ənənə və adət-ənənələrin qorunmasında da əsərlərin rolu danılmazdır.
Sosial Problemlərin İctimai Şüura Çatdırılması
Publisistik və ictimai əsərlər sosial problemləri gündəmə gətirir, ictimai rəyi formalaşdırır, insanları problemlərin həlli yolları barədə düşünməyə sövq edir. Əsərlər vasitəsilə insanlarda həmrəylik, sosial məsuliyyət, vətəndaşlıq mövqeyi yaranır.
Yaradıcılığın və Estetik Zövqün İnkişafı
Musiqi, təsviri incəsənət, poeziya kimi bədii əsərlər insanın estetik tərbiyəsində, yaradıcılıq qabiliyyətinin inkişafında əsas amildir. Estetik zövq insanın dünyanı gözəlliklə qəbul etməsinə, həyatı dərin və hərtərəfli duymağa imkan verir.
Psixoloji Təsir və Emosional İnkişaf
Bədii və musiqi əsərləri insanın emosional dünyasına təsir göstərir, psixoloji rahatlıq verir, hiss və duyğuların formalaşmasına kömək edir. Oxucunun və ya dinləyicinin dünyaya baxışı, hissləri, münasibətləri əsərlərin təsiri ilə dəyişə və ya inkişaf edə bilər.
Əsərlərin Dil və Üslub Xüsusiyyətləri
Əsərin əsas gücü onun dilində, üslubunda, ifadə vasitələrindədir. Hər bir əsərin dili müəllifin fərdi üslubunu, dünyagörüşünü, ictimai mövqeyini əks etdirir. Əsərdə istifadə olunan bədii təsvir vasitələri (epitet, metafora, təkrir, müqayisə və s.), üslub müxtəlifliyi, dilin zənginliyi əsərin oxucuya təsirini artırır. Azərbaycan ədəbiyyatında dil və üslub həmişə xüsusi əhəmiyyət kəsb edib. Məsələn, Nizami Gəncəvinin poetik dili, Füzulinin dərin lirizmi, Sabirin satirik üslubu, Mirzə Cəlilin xalq danışıq dilindən istifadə etməsi əsərlərin təsir dairəsini genişləndirib.
Müasir Dövrdə Əsərin Rolu və Önəmi
XXI əsrdə texnologiyanın, informasiyanın sürətli inkişafı əsər anlayışına da yeni çalarlar gətirib. Rəqəmsal əsərlər, elektron kitablar, onlayn platformalarda yayımlanan məqalələr, sosial media məzmunu və bloglar da bu günün əsər nümunələrinə çevrilib. Gənc nəslin rəqəmsal əsərlərlə daha çox maraqlandığı bir dövrdə ənənəvi bədii, elmi və publisistik əsərlərin də aktuallığı qorunub saxlanılır.
Azərbaycan cəmiyyətində əsərlərin rolu, müasir dövrdə də böyükdür. Onlar milli kimliyin qorunmasında, tarixi yaddaşın saxlanılmasında, gənclərin tərbiyəsində və cəmiyyətin inkişafında əsas faktorlardandır. Əsərlərin müxtəlif janrda və formatda yayılması onların təsir imkanlarını daha da artırır.
Əsərlərin Yaradılma Prosesi və Müəllifin Roluna Baxış
Əsər yaradıcı insanın daxili aləminin, düşüncə və hisslərinin obyektiv gerçəkliyə münasibətinin ifadəsidir. Əsər yazmaq, istər bədii, istər elmi, istərsə də ictimai-publisistik sahədə ciddi zəhmət, bilik, müşahidə, yaradıcılıq və tədqiqat tələb edir. Yaxşı əsərin müəllifi hadisələrə fərqli baxış bucağından yanaşa, yeni fikir və ideyalar irəli sürə, oxucuya təsir edə bilən şəxs olmalıdır. Müəllifin intellekti, təfəkkürü, yaradıcı gücü əsərin keyfiyyətində əhəmiyyətli rol oynayır.
Müasir Azərbaycan müəllifləri, istər bədii, istər elmi, istərsə də publisistik janrlarda uğurlu əsərlər yaradır, xalqımızın mədəni irsinin zənginləşməsinə töhfə verir. Onların yaradıcılığı, müstəqil düşüncə tərzi, yenilikçi baxışları milli ədəbiyyatımızın inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Əsərlərin Təhlili və Qiymətləndirilməsi
Əsərlərin təhlili, qiymətləndirilməsi həm ədəbi tənqid, həm elmi-nəzəri, həm də sosial baxımdan aparılır. Ədəbi tənqidçilər, mütəxəssislər əsərlərin məzmununu, strukturunu, janr xüsusiyyətlərini, ideya-bədii dəyərini, üslubunu, dil xüsusiyyətlərini, cəmiyyətə təsirini araşdırır. Oxucunun isə əsərə yanaşması daha fərdi, subyektiv, bəzən emosional ola bilər.
Əsərin dəyərləndirilməsində aşağıdakı meyarlara diqqət yetirilir:
- Mövzu aktuallığı və dərinliyi
- Dil və üslubun zənginliyi
- Bədii təsvir vasitələrinin ustalıqla işlənməsi
- İdeyanın orijinallığı
- Sosial-mənəvi təsir gücü
- Oxucuya təsir və yaddaşda qalmaq qabiliyyəti
- Cəmiyyət üçün əhəmiyyət və yenilikçilik
Əsərlərin ədəbi, elmi və ictimai qiymətləndirilməsi onların gələcək nəsillərə ötürülməsi, klassikaya çevrilməsi üçün əsas zəmin yaradır.
Əsərin Hüquqi Müdafiəsi və Müəllif Hüquqları
Müasir dövrdə əsərlərin qorunması, müəllif hüquqlarının müdafiəsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan Respublikasında müəllif hüquqları qanunvericiliklə tənzimlənir. “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Qanuna əsasən, əsərin müəllifi yaradıcılıq fəaliyyəti nəticəsində yaratdığı əsərə hüquqi sahiblik edir, onun istifadəsinə, yayılmasına, müəlliflik hüququnun qorunmasına zəmanət verilir. Müəllifin icazəsi olmadan əsərin kopyalanması, yayılması, dəyişdirilməsi qanunla qadağandır.
Bu, həm yaradıcı insanların hüquqlarını qoruyur, həm də cəmiyyətin intellektual mülkiyyətə hörmətini təmin edir. Eyni zamanda müəllif hüquqları əsərlərin keyfiyyətli və dürüst istifadəsini, plagiyatdan qorunmasını təmin edir.
Əsərlərin Arxivləşdirilməsi və Gələcək Nəsillərə Çatdırılması
Əsərlərin saxlanılması, arxivləşdirilməsi, gələcək nəsillərə ötürülməsi mədəniyyətimizin, milli yaddaşımızın qorunması baxımından vacibdir. Kitabxanalar, arxivlər, muzeylər, rəqəmsal platformalar əsərlərin uzun müddət qorunmasına və yayılmasına imkan verir. Müasir dövrdə ənənəvi arxivlə yanaşı, elektron bazalar, e-kitabxanalar, onlayn arxivlər də bu missiyanı yerinə yetirir.
Milli Kitabxana, Əlyazmalar İnstitutu, müxtəlif universitetlərin elmi kitabxanaları Azərbaycanda əsərlərin toplanması, qorunması, öyrənilməsi və yayılması üçün əsas mənbələrdir. Bu müəssisələr həm klassik, həm də müasir əsərlərin saxlanılmasında, tədqiqində və cəmiyyətə çatdırılmasında mühüm rol oynayır.
Əsərlərin Tədris və Təlimdə İstifadəsi
Əsərlərin məktəblərdə, universitetlərdə, müxtəlif kurslarda tədris olunması gələcək nəslin maariflənməsi, zövqünün və dünyagörüşünün formalaşması üçün vacibdir. Müxtəlif əsərlərin tədrisi şagird və tələbələrə tənqidi düşünmə, analiz etmə, müqayisə aparmaq, ümumiləşdirmə bacarıqları qazandırır. Eyni zamanda, əsərlər vasitəsilə gənclərdə oxu mədəniyyəti, milli kimlik, vətənpərvərlik ruhu inkişaf etdirilir.
Azərbaycan məktəblərində və universitetlərində klassik və müasir Azərbaycan, dünya ədəbiyyatı, elmi əsərlər, publisistik yazılar, tarixi mətnlər tədris edilir. Bu, gənclərin zövqünü və intellektual səviyyəsini artırır, yaradıcılığa maraq oyadır.
Əsərin Müasir Azərbaycan Cəmiyyətində Yeri
Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində əsərlərə maraq müxtəlif sahələrdə aktuallığını qoruyur. Kitab mağazalarında, onlayn platformalarda, sosial şəbəkələrdə yeni əsərlər böyük maraqla qarşılanır. Müasir yazıçı, publisist və alimlərin yaradıcılığı gənclər, ziyalılar və oxucu kütləsi tərəfindən diqqətlə izlənilir.
Əsərlərin müxtəlif sahələrdə aktual olması cəmiyyətin intellektual və mədəni səviyyəsinin göstəricisidir. Azərbaycanda milli-mənəvi dəyərlərin, ədəbi və elmi irsin qorunması, müasir əsərlərin yazılması, yayılması və təbliği dövlət siyasətinin də prioritet istiqamətlərindəndir.
İnsan cəmiyyətinin inkişafında, milli-mənəvi dəyərlərin, bəşəri ideyaların yayılmasında, fərdi və kollektiv təfəkkürün formalaşmasında əsərlərin rolu əvəzsiz
Ən Çox Verilən Suallar
Əsər insan yaradıcılığının nəticəsi olan hər hansı yazılı, şifahi, musiqili, təsviri və ya başqa bir bədii və ya elmi məhsuldur. Əsər anlayışına roman, şeir, povest, elmi məqalə, tədqiqat işi, publisistik yazı, musiqi, rəsm, heykəl, memarlıq nümunəsi, teatr, kino, hətta rəqəmsal məhsullar və blog yazıları da daxildir. Əsas meyar insanın yaradıcı fəaliyyətinin məhsulu olması və ictimaiyyətə çatdırılmasıdır.
Əsərin əsas növləri bunlardır: bədii əsər (roman, şeir, hekayə və s.), elmi əsər (məqalə, monoqrafiya və s.), publisistik əsər (məqalə, esse və s.), tarixi əsər (xatirə, bioqrafiya və s.), musiqi və təsviri sənət əsərləri (musiqi parçaları, rəsm, heykəl və s.). Hər növ əsərin məqsədi, dili, strukturu və təsir imkanları fərqlidir. Bədii əsər əsasən estetik və emosional təsir göstərir, elmi əsər obyektiv bilik verir, publisistik əsər isə sosial şüuru formalaşdırır.
Əsərlər cəmiyyətin mənəvi, intellektual inkişafına, fərdin dünyagörüşünün formalaşmasına, etik dəyərlərin yaranmasına, milli kimliyin qorunmasına, sosial problemlərin işıqlandırılmasına xidmət edir. Onlar insanları düşündürür, maarifləndirir, yeni fikirlər aşılayır, psixoloji rahatlıq və estetik zövq verir.
Azərbaycanda müəllif hüquqları “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Qanunla qorunur. Əsər yaradıldığı andan müəllif hüququ ilə müdafiə olunur, onu istifadə etmək, yaymaq, kopyalamaq üçün müəllifin icazəsi lazımdır. Müəllif hüquqları əsərin müəllifinin şəxsiyyətinə və yaradıcılığına hörmətin təminatıdır. Əsər ictimaiyyətə çıxarılmadan da hüquqi qoruma alır. Müəllifin icazəsi olmadan əsərin istifadəsi qanun pozuntusudur.
Bədii əsər insanın hiss, duyğu və təxəyyülünün bədii obrazlar vasitəsilə ifadəsidir; əsas məqsədi oxucuda emosional təsir yaratmaq, estetik zövq formalaşdırmaqdır. Elmi əsər isə faktların, biliklərin obyektiv şəkildə təqdimatına, təhlilinə və sistemləşdirilməsinə yönəlib; əsas məqsədi yeni bilik yaratmaq və yaymaqdır. Bədii əsər şərti və simvolik dillə, elmi əsər isə konkret və məntiqi dillə yazılır.
Əsərin dili və üslubu onun növündən, müəllifin fərdi yaradıcılıq üslubundan, dövrün, cəmiyyətin dil qaydalarından, janrın spesifik xüsusiyyətlərindən asılıdır. Məsələn, bədii əsərdə poetik dil, bədii təsvir vasitələri, elmi əsərdə isə terminologiya, məntiqi ardıcıllıq və obyektiv ifadə üstünlük təşkil edir.
Əsərlər kitabxanalarda, arxivlərdə, muzeylərdə, eləcə də rəqəmsal platformalarda və elektron bazalarda qorunur. Klassik və müasir əsərlər Milli Kitabxana, Əlyazmalar İnstitutu, universitetlərin elmi kitabxanalarında, həmçinin internetdə e-kitab və audio-vizual formatlarda saxlanılır və gələcək nəsillərə ötürülür.
Müasir dövrdə əsərlər ənənəvi çap kitabları, qəzet və jurnallar vasitəsilə yanaşı, e-kitab, audio kitab, internet, sosial media platformaları və onlayn kitabxanalar vasitəsilə yayılır. Xüsusilə gənclər rəqəmsal əsərlərə daha çox üstünlük verir. Onlayn platformalarda əsərlərin təqdimatı onların geniş oxucu kütləsinə çatdırılmasına imkan verir.
Əsər yazmaq üçün müəllifin mövzu seçimi, məqsəd və ideya dəqiqliyi, struktur və plan hazırlığı, dil və üslub seçimi, tədqiqat və müşahidə aparmaq bacarığı, yaradıcılıq və fərdi yanaşma vacibdir. Yaxşı əsər aktuallığı, ideyanın orijinallığı, oxucuya təsir gücü, dil və üslubun ustalığı ilə seçilir. Əsərin peşəkar səviyyədə yazılması üçün davamlı məşğuliyyət, oxu, tədqiqat və redaktə prosesi əsasdır.
Əsərin dəyəri onun mövzusunun aktuallığı, ideya və məzmunun dərinliyi, dil və üslubun zənginliyi, bədii təsvir vasitələrinin məharətlə işlənməsi, yenilikçi baxış, sosial-mənəvi təsir gücü və oxucuya təsiri ilə ölçülür. Oxucu isə əsasən əsərin maraqlılığı, təsir gücü, dili və ona verdiyi emosional təəssürat əsasında qiymətləndirmə aparır.
