Azərbaycan dilinin zəngin morfoloji quruluşu söz yaradıcılığı sahəsində böyük imkanlar yaradır. Dilimizin əsas ifadə vasitələrindən biri olan şəkilçilər söz köklərinə artırılaraq yeni məna çalarları və funksional müxtəliflik qazandırır. Onların arasında “-ış” şəkilçisi həm tarixi, həm də müasir Azərbaycan dilində xüsusilə məhsuldar olmuşdur. Bu şəkilçi kökdən yeni isim, bəzən də fel törətmək və ya məcazi məna vermək üçün geniş şəkildə işlədilir. “-ış” şəkilçisinin rolu Azərbaycan dilinin sadə və mürəkkəb sözlərinin formalaşmasında mühüm yer tutur, həm ədəbi, həm də danışıq dilində müxtəlif kontekstlərdə qarşıya çıxır.
“-ış” şəkilçisinin ümumi mənası və funksiyası
“-ış” şəkilçisi Azərbaycan dilində əsasən fel kökünə artırılaraq ondan yeni isim düzəldir. Bu şəkilçinin köməyi ilə yaranan sözlər hadisə, hərəkət, proses, hal və ya nəticə bildirir. Məsələn, “yaz” felindən “yazış”, “oxu” felindən “oxuş”, “gör” felindən “görüş” sözləri əmələ gəlir və bunlar hərəkətin nəticəsi, nəticədən doğan hal və ya hadisəni göstərir. “-ış” şəkilçisi bir çox hallarda topluluq, təkrarlanan hərəkət, peşə və ya münasibət bildirən sözlərin yaradılmasında da aktiv iştirak edir. Beləliklə, bu şəkilçi Azərbaycan dilinin leksik-sintaktik imkanlarını genişləndirir.
Tarixi kökləri və dilin inkişafında rolu
Tarixi mənbələrə və türk dillərinin ümumi inkişafına baxdıqda, “-ış” şəkilçisinin qədim dövrlərdən bəri istifadə olunduğu görünür. Qədim türk yazılı abidələrində və klassik Azərbaycan ədəbiyyatında bu şəkilçinin köməyi ilə saysız-hesabsız sözlərin yarandığına rast gəlinir. Azərbaycan dili ilə yanaşı, digər türk dillərində də “-ış”, “-iş”, “-uş”, “-üş” şəkilçiləri aktiv şəkildə işlədilir. Bu şəkilçinin dilimizin inkişafında rolu yalnız söz yaradıcılığı ilə məhdudlaşmır, həm də düşüncə tərzinin, yeni anlayış və ifadələrin yaranmasına şərait yaradır.
“-ış” şəkilçisinin morfoloji xüsusiyyətləri
“-ış” şəkilçisi morfoloji baxımdan fel kökünə artırılır və sözün morfoloji strukturunda yeni, əsasən isim və bəzən də sifət formasını yaradır. “-ış” şəkilçisi əsasən sonu qalın sait və ya qalın səslə bitən fel köklərinə artırılır. Əgər fel kökü incə sait və ya incə səslə bitirsə, şəkilçinin “-iş”, “-uş”, “-üş” variantları seçilir (oxu – oxuş, dəyiş – dəyiş, çək – çəkış, sür – sürüş və s.). Şəkilçinin seçimi Azərbaycan dilində ahəng qanununa uyğun tənzimlənir. Söz yaradıcılığı baxımından bu şəkilçi çox məhsuldardır və yeni məna çalarları yaratmaqda böyük rol oynayır.
Semantik xüsusiyyətləri və məna çalarları
“-ış” şəkilçisi vasitəsilə yaranan sözlər əsasən hərəkət, hadisə, proses və nəticə bildirir. Bəzən bu şəkilçi vasitəsilə peşə, hal və ya təkrarlanan hərəkət də ifadə olunur. Məsələn, “baxış” (göz atmaq hərəkəti və ya onun nəticəsi), “tanış” (tanımaq nəticəsində yaranan münasibət), “yarış” (yarışmaq prosesi), “dəyiş” (dəyişmək hərəkəti) və sair. Eyni zamanda “-ış” şəkilçisi ilə yaranan bəzi sözlər məcazi mənada işlənə bilər: “qarış” (bir şeyin tərkibində olmaq və ya qarışdırmaq prosesi) kimi. Beləliklə, şəkilçinin semantik diapazonu olduqca genişdir və dilin leksik ehtiyatının zənginləşməsində böyük rol oynayır.
Ahəng qanunu və şəkilçinin variantları
Azərbaycan dilinin fonetik quruluşuna əsasən, “-ış” şəkilçisinin “-iş”, “-uş”, “-üş” kimi variantları da mövcuddur. Hər bir variant söz kökündəki sait və samitin qalınlıq-incəliyinə uyğun seçilir. Məsələn, “tanı” felindən “tanış”, “sür” felindən “sürüş”, “daşı” felindən “daşış”, “yaz” felindən “yazış” və sair. Ahəng qanununun pozulması sözün səslənişində və mənasında uyğunluq çatışmazlığı yaradır. Bu səbəbdən şəkilçi variantının düzgün seçilməsi dilin qrammatik və fonetik qaydalarına uyğun olmalıdır.
İsim və sifət düzəltməsində rolu
“-ış” şəkilçisi əsasən isim düzəldici şəkilçi kimi tanınır. O, fel kökündən yeni isim yaradır və həmin söz həm predmet, həm də hadisə mənasında işlənə bilir: “oxuş” (oxuma prosesi və ya hadisə), “gülüş” (gülmək hərəkətinin nəticəsi), “oynaş” (oynamaqdan yaranan münasibət və ya şəxs) və s. Bəzən bu şəkilçi sifət və ya isimləşmiş sifət düzəltməsində də işlədilir: “dostlaş” (dost olmaq prosesi və ya münasibət), “yarış” (yarışanlar və ya yarış halı) kimi. Bu proses dilin strukturunda sözlərin müxtəlif nitq hissələrinə keçməsinə şərait yaradır.
“-ış” şəkilçisinin digər şəkilçilərlə fərqi
Azərbaycan dilində bir çox isim və fel düzəldici şəkilçilər var. “-ış” şəkilçisi isə əsasən hərəkət, proses və nəticə bildirən sözlərdə üstünlük təşkil edir. Məsələn, “-lıq” şəkilçisi ilə yaranan “yazılıq” (ərazi, sahə), “-çı” şəkilçisi ilə “oxucu” (işi görən şəxs) və “-ış” şəkilçisi ilə “yazış” (yazmaq prosesi və ya nəticəsi) sözləri arasındakı fərqlər söz yaradıcılığında şəkilçi seçiminin əhəmiyyətini göstərir. Hər bir şəkilçi sözə xüsusi məna çaları və funksional imkan verir.
Ədəbi və gündəlik dildə istifadəsi
“-ış” şəkilçisi ilə yaranan sözlər həm ədəbi, həm publisistik, həm də gündəlik danışıq dilində çox geniş yayılıb. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında, publisistikada və məişət nitqində “baxış”, “görüş”, “soruş”, “yarış” kimi sözlər tez-tez işlədilir. Bu, şəkilçinin dilin hər sahəsində universallığını və funksionallığını göstərir. Uşaqlardan tutmuş böyüklərə qədər, yazılı və şifahi nitqdə “-ış” şəkilçili sözlər təbii və anlaşıqlı səslənir.
Dialektlərdə və tarixi mənbələrdə işlənməsi
Azərbaycan dialektlərində və klassik ədəbiyyatda “-ış” şəkilçisi və onun variantlarının müxtəlif səslənmə formaları mövcuddur. Müxtəlif bölgələrdə bu şəkilçinin tətbiqi fonetik xüsusiyyətlərə uyğun fərqlənir. Tarixi mənbələrdə, xüsusən qədim türk abidələrində “-ış” şəkilçisi ilə formalaşan sözlər çoxdur və onların bəziləri müasir Azərbaycan dilində də işlədilir. Bu, şəkilçinin həm arxaik, həm də müasir söz yaradıcılığında yaşadığını göstərir.
Tədris və qrammatik izahı
Azərbaycan dili qrammatikasında “-ış” şəkilçisinin tədrisi, əsasən, orta məktəb proqramlarında və ali təhsil müəssisələrində morfologiya bölməsində aparılır. Şagirdlərə və tələbələrə şəkilçinin hansı sözlərdə və necə istifadə olunduğu, fonetik uyğunluqlar və semantik xüsusiyyətlər praktiki nümunələrlə öyrədilir. Qrammatik testlər, tapşırıqlar və tətbiqi yazı işləri şəkilçinin praktiki mənimsənilməsini asanlaşdırır. Bu, həm ana dili, həm də xarici dil kimi Azərbaycan dilini öyrənənlər üçün vacibdir.
“-ış” şəkilçisi Azərbaycan dilinin ən məhsuldar və qədim şəkilçilərindən biri olaraq söz yaradıcılığında böyük rol oynayır. Bu şəkilçi vasitəsilə dilimizdə yeni isimlər, hadisə və proses bildirən sözlər, həmçinin məcazi və funksional ifadələr yaranır. “-ış” şəkilçisinin düzgün istifadəsi Azərbaycan dilinin təmizliyi, zənginliyi və ifadə imkanlarının genişliyi üçün vacibdir. Şəkilçinin həm tarixi, həm də müasir dövrdə universallığı onun dilin inkişafında və yeni nəsillərə öyrədilməsində mühüm yer tutmasını təmin edir. Söz yaradıcılığında “-ış” şəkilçisi, dilin morfoloji və semantik imkanlarını genişləndirən əvəzolunmaz vasitə olaraq həmişə aktuallığını qoruyacaq.
Ən çox verilən suallar
-
-ış şəkilçisi nədir?
-ış şəkilçisi fel kökünə artırılaraq hadisə, hərəkət və proses bildirən yeni söz yaradan şəkilçidir.
-
-ış şəkilçisinin digər variantları hansılardır?
-iş, -uş, -üş şəkilçiləri ahəng qanununa görə seçilir və eyni funksiyanı daşıyır.
-
-ış şəkilçisi ilə hansı sözlər yaranır?
Baxış, görüş, yarış, gülüş, dəyiş, oxuş, tanış və s. kimi sözlər bu şəkilçi ilə düzəlir.
-
-ış şəkilçisi hansı söz köklərinə artırılır?
Əsasən fel köklərinə artırılır və nəticə, proses və ya hadisə mənası yaradır.
-
-ış şəkilçisi hansı məna çalarını ifadə edir?
Hadisə, proses, nəticə, topluluq və ya təkrarlanan hərəkət bildirir.
-
-ış şəkilçisinin ahəng qanunu necə tənzimlənir?
Söz kökündəki sait və samitin qalınlığı-incəliyinə uyğun şəkilçinin variantı seçilir.
-
-ış şəkilçisinin digər şəkilçilərdən fərqi nədir?
O, əsasən hərəkət və proses bildirən yeni isim yaradır, başqa şəkilçilər fərqli məna verir.
-
-ış şəkilçisi gündəlik dildə necə işlədilir?
Həm yazılı, həm şifahi və ədəbi nitqdə çox geniş istifadə olunur.
-
-ış şəkilçisinin tarixi necədir?
Qədim türk dillərindən bu günədək istifadə olunur və klassik mənbələrdə rast gəlinir.
-
-ış şəkilçisi necə öyrədilir?
Məktəblərdə morfologiya bölməsində praktiki nümunə və tapşırıqlarla tədris edilir.
