Egey Dənizi: Tarixi, Coğrafiyası, Strateji Əhəmiyyəti

Egey dənizi – Aralıq dənizinin şimal-şərqində yerləşən və həm təbii gözəlliyi, həm də tarixi əhəmiyyəti ilə seçilən bir su hövzəsidir. Bu dəniz, qədim dövrlərdən etibarən bir çox sivilizasiyanın inkişafında mühüm rol oynamış və bu gün də geosiyasi baxımdan strateji əhəmiyyətini qorumaqdadır. Tarix boyu Yunanıstan və Türkiyə arasında körpü rolunu oynamış Egey dənizi həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan regionun həyatında mərkəzi yer tutur.

Egey dənizi Aralıq dənizinin bir qoludur və şimalda Dardanel boğazı ilə Mərmərə dənizi, oradan da Bosfor boğazı ilə Qara dənizlə birləşir. Şərqdən Anadolu (Türkiyə), qərbdən isə Balkan (Yunanıstan) yarımadaları ilə əhatə olunub. Dəniz təxminən 610 kilometr uzunluğa və 300 kilometr enə malikdir. Sahil xətti çox parçalanmış olub, çoxlu adalar və adacıqlarla zəngindir.

Egey dənizindəki adaların sayı minlərlədir. Ən əhəmiyyətli adalar bunlardır: Krit, Rodos, Lesbos, Midilli, Limnos, Xios, Samos, Kos və İkariya. Bu adaların əksəriyyəti Yunanıstana məxsusdur, ancaq Bozcaada və Gökçeada kimi mühüm adalar Türkiyəyə aiddir. Adaların coğrafi quruluşu əsasən vulkanik və dağlıqdır.

Egey dənizi regionu Aralıq dənizi iqliminə malikdir. Yaylar isti və quraq, qışlar isə mülayim və yağışlı keçir. Bölgənin faunası və florası olduqca zəngindir. Burada müxtəlif növ balıqlar, dəniz məməliləri (məsələn, suitilər), mərcanlar və nadir dəniz canlıları yaşayır.

Dənizin Yaranması

Egey dənizi Plioseen dövründə (təxminən 5 milyon il əvvəl) baş verən geoloji proseslər nəticəsində formalaşmışdır. Afrika və Avrasiya tektonik lövhələrinin toqquşması nəticəsində Egey hövzəsi çökmüş və Aralıq dənizindən gələn su ilə dolmuşdur.

Vulkanik Fəaliyyət

Egey dənizi ətrafında aktiv və sönmüş vulkanlar mövcuddur. Ən məşhurları Santorini və Nisiros vulkanlarıdır. Bu vulkanların fəaliyyəti təkcə geoloji deyil, həm də mədəni baxımdan təsirli olmuşdur. Santorini vulkanının partlaması Minos sivilizasiyasının sonunu gətirmişdir.

Zəlzələ Riski

Egey bölgəsi yüksək seysmik aktivliyə malikdir. Bu da onu zəlzələ baxımından təhlükəli bölgələrdən birinə çevirir. Qədim Troya şəhərinin dəfələrlə zəlzələlər nəticəsində dağılması buna bir nümunədir.

TARİXİ İNKİŞAF VƏ SİVİLİZASİYALAR

Minos və Miken Sivilizasiyaları

Krit adasında inkişaf edən Minos mədəniyyəti Egey dənizində ilk böyük sivilizasiya kimi tanınır. Minoslar ticarət, sənət və yazı sahələrində irəliləmişdilər. Daha sonra Yunanıstanın materik hissəsində Miken sivilizasiyası inkişaf etdi və Egey dənizi vasitəsilə geniş ticarət əlaqələri quruldu.

Antik Yunan Dönəmi

Egey dənizi antik yunan şəhər-dövlətlərinin (Afina, Sparta, Rodos və s.) bir-biri ilə əlaqə qurmasında və inkişafında mühüm rol oynamışdır. Hərbi dəniz donanmaları, koloniyalar və dəniz ticarəti bu dəniz üzərində qurulmuşdu.

Roma və Bizans Dövrü

Roma imperiyası dövründə Egey dənizi mühüm bir dəniz yoluna çevrildi. Bizans imperiyası isə bu dənizi həm ticarət, həm də dini baxımdan aktiv istifadə edirdi.

Osmanlı Dövrü

Osmanlı imperiyası Egey dənizini fəth etdikdən sonra burada mühüm limanlar, qalalar və ticarət yolları qurdu. Egey dənizi Osmanlı donanmasının əsas fəaliyyət bölgələrindən biri oldu.

İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ

Ticarət və Nəqliyyat

Egey dənizi qədimdən bəri ticarət yolları üçün mühüm marşrut olub. Bugünkü dövrdə də dəniz nəqliyyatı baxımından əhəmiyyətlidir. İzmir, Pire, Selanik kimi limanlar bölgənin əsas ticarət qapılarıdır.

Balıqçılıq və Dəniz Məhsulları

Bölgədə balıqçılıq geniş yayılıb. Ton balığı, sardina, kalmar və digər növ dəniz canlıları buradan əldə edilir. Balıqçılıq həm daxili istehlak, həm də ixrac üçün vacibdir.

Enerji Axtarışları

Son illərdə Egey dənizində təbii qaz və neft yataqlarının mövcudluğu ilə bağlı araşdırmalar aparılır. Bu da bölgədə geosiyasi gərginliyi artırır.

Turizm

Santorini, Mikonos, Bodrum, Çeşmə, Rodos kimi ərazilər dünya turizminin mərkəzlərindəndir. Bu adalara ildə milyonlarla turist axın edir, nəticədə turizm bölgənin əsas gəlir mənbələrindən birinə çevrilmişdir.

Egey dənizi ətrafında yaranan ilk mədəniyyətlərdən biri Minos sivilizasiyası olmuşdur. Təqribən e.ə. 3000-ci illərə təsadüf edən bu mədəniyyət Krit adasında inkişaf etmiş və ticarət yolları sayəsində bütün Egey regionuna təsir etmişdir.

Əsas sivilizasiyalar:

• Minoslar (Krit adası): Eramızdan əvvəl 3000-1450
• Mikenlər (Yunanıstan): Eramızdan əvvəl 1600–1100
• Yunan şəhər-dövlətləri: Afina, Sparta, Rodos
• Roma imperiyası: Dəniz nəqliyyatının mərkəzi
• Bizans imperiyası: Xristianlığın yayılması dövründə əhəmiyyətli limanlar
• Osmanlı imperiyası: Egey dənizinə tam nəzarət, dəniz ticarətinin idarəsi

Egey dənizi həm də Troya müharibəsi, Peloponnes müharibəsi, Makedoniyanın yüksəlişi və Bizans-Osmanlı qarşıdurmaları ilə yadda qalan strateji bir teatr olmuşdur.

Egey dənizində minlərlə ada və adaçıq vardır. Onların bəziləri tarixi, bəziləri isə turistik və strateji əhəmiyyəti ilə seçilir. Adaların çoxu Yunanıstana, bir neçəsi isə Türkiyəyə aiddir.

Ən məşhur adalar:

Egey dənizi bölgəsi Aralıq dənizi iqliminə malikdir. Yay aylarında isti və quraq, qış aylarında isə mülayim və nisbətən rütubətli hava şəraiti hökm sürür.

İqlim göstəriciləri:

• Orta illik temperatur: 18-20°C
• Yayda: 30-35°C
• Qışda: 10-15°C
• Yağıntı: əsasən qış aylarında

Egey dənizi həm də zəngin flora və faunası ilə tanınır. Burada dəniz məməliləri, müxtəlif növ balıqlar, dəniz kirpiləri və mərcan növləri yaşayır. Xüsusilə dəniz tısbağaları (Caretta caretta) və Aralıq dənizi suitiləri qoruma altındadır.

Egey dənizi ətrafındakı ölkələr üçün mühüm iqtisadi mərkəzdir. Əsas iqtisadi fəaliyyət sahələri aşağıdakılardır:

İqtisadi sahələr:

• Balıqçılıq və dəniz məhsulları
• Turizm və kruiz gəmiləri
• Neft və təbii qaz axtarışları
• Liman nəqliyyatı və yük daşımaları

Turizm:

Egey adaları Yunanıstanın və Türkiyənin turizm sənayesinin əsas hissəsini təşkil edir. Santorini, Mikonos, Bodrum və Çeşmə kimi yerlər hər il milyonlarla turisti cəlb edir.

Egey dənizi yalnız təbiəti və tarixi ilə deyil, həm də geosiyasi mübahisələrlə gündəmdədir. Türkiyə və Yunanıstan arasında Egey dənizinin:

• Sərhədləri
• Quru suları (12 mil məsələsi)
• Hava məkanı
• Adaların silahlandırılması
  kimi mövzularda davam edən gərginliklər vardır.

Bu mübahisələr NATO çərçivəsində və BMT nəzdində zaman-zaman müzakirə olunur, lakin hələ də tam həllini tapmayıb.

Egey dənizi Aralıq dənizindən Qara dənizə gedən əsas marşrutların bir hissəsidir. Dardanel və Bosfor boğazları vasitəsilə bu dəniz Asiya və Avropa arasında strateji bir nəqliyyat xəttinə çevrilir.

Əsas limanlar:

• İzmir limanı (Türkiyə)
• Pire limanı (Yunanıstan)
• Selanik limanı
• Bodrum və Marmaris limanları

Eyni zamanda bu dəniz NATO üçün də mühüm əhəmiyyət daşıyır. ABŞ və digər ölkələrin bölgədə hərbi bazaları və gəmi keçidləri mövcuddur.

Son illərdə Egey dənizində:

• Balıq növlərinin azalması
• Dəniz çirkliliyi
• Turizm yükü
• Gəmi tullantıları
  kimi problemlər müşahidə olunur.

Yunanıstan və Türkiyə bu problemlərin qarşısını almaq üçün birgə proqramlar həyata keçirir:

• Dəniz parklarının yaradılması
• Balıq ovuna kvotalar
• Ekoturizm təşviqi
• Dəniz canlılarının qorunması
• Egey dənizi adını qədim yunan əfsanələrinə görə Afina kralı Egeydən alır.
• Egey dənizindəki bəzi adalar sönmüş vulkan konuslarıdır.
• Dənizdə 1500-dən çox ada və adaçıq var.
• Santorini vulkanı qədim Minos sivilizasiyasının məhvində rol oynamış ola bilər.

Egey dənizi təkcə coğrafi bir məkan deyil, həm də minilliklər boyu tarixə, mədəniyyətə və beynəlxalq münasibətlərə yön verən bir ərazidir. Onun strateji mövqeyi, zəngin tarixi irsi və iqtisadi əhəmiyyəti bu dənizi dünya səviyyəsində mühüm edən başlıca amillərdəndir. Müasir dövrdə isə həm təbiətin qorunması, həm də geosiyasi sabitliyin təmin edilməsi Egey dənizi ilə bağlı əsas hədəflər sırasındadır.