Azərbaycan dili zəngin lüğət və qrammatik qaydalara sahib olan türk dillərindən biridir. Bu dilin gözəlliyi, ifadə imkanlarının genişliyi həm də köməkçi sözlərin, bağlayıcıların və ədatların doğru, yerində işlədilməsi ilə bağlıdır. Ən çox istifadə olunan, amma bəzən nəzərə alınmayan bu sözlərdən biri də “ilə” ifadəsidir. Sadə görünən bu söz həm gündəlik ünsiyyətdə, həm yazı dilində, həm də rəsmi və ədəbi dillərdə xüsusi yer tutur.
“İlə” İfadəsinin Mənşəyi və Tarixi İnkişafı
“İlə” ifadəsinin kökü qədim türk dillərinə gedib çıxır. Əsrlər boyu türkdilli xalqların dilində bu söz “birlik”, “birgəlik”, “yoldaşlıq”, “vasitəçilik” mənası daşıyıb. Qədim mənbələrdə və klassik türk dillərində “ilə”, “bilan”, “bilan” kimi formalar müşahidə edilir. Müasir Azərbaycan dilində isə “ilə” sözü həm klassik, həm də yeni ədəbi dillərdə daim qorunub saxlanılmışdır.
Maraqlıdır ki, “ilə” sözü yalnız Azərbaycan dilində deyil, digər türk dillərində (məsələn, özbək dilində “bilan”, türkmən dilində “bilen”, türkcədə isə “ile” formasında) eyni və ya yaxın mənalarda işlədilir. Bu fakt dilin tarixində onun nə qədər sabit və köklü olduğunun göstəricisidir.
Qrammatik Təyinatı və Funksiyaları
Azərbaycan dilində “ilə” əsasən bağlayıcı və köməkçi söz kimi çıxış edir. Ən çox rast gəlinən funksiyaları aşağıdakılardır:
- Cəm və birlik bildirir:
“Dostum ilə getdim”, “Anam ilə alış-verişə çıxdım” – burada “ilə” birlikdəlik, birgəlik bildirir. - Vasitə bildirir:
“Qələm ilə yazmaq”, “Avtobus ilə şəhərə getmək” – “ilə” burada işin hansı vasitə ilə yerinə yetirildiyini göstərir. - Müqayisə və qarşılaşdırma:
“O, sən ilə danışdı”, “Biz siz ilə yarışdıq” – bəzən “ilə” qarşı-qarşıya gələn tərəfləri də birləşdirə bilər. - Qarşılıqlı münasibət bildirir:
“Qonşular ilə salamlaşdıq”, “Onlar müəllim ilə məsləhətləşdi” – bu cür istifadələrdə tərəflərin qarşılıqlı əlaqəsi vurğulanır.
“İlə” qrammatik baxımdan həm ismin halları ilə işlənə, həm də fel birləşmələrində vasitəçi rolunda çıxış edə bilər.
Yazı və Danışıq Dilində “İlə”nin İstifadəsi
Azərbaycan dili yazı və danışıq dilində “ilə” ifadəsinin işlədilməsi bəzi fərqliliklər göstərə bilər. Danışıq dilində çox vaxt “ilə” sözünün qısa forması olan “-la”, “-lə” şəkilçisi istifadə edilir:
- “Dostumla getdim” (dostum + la)
- “Qələmlə yazdım” (qələm + lə)
Bəzən rəsmi və ədəbi dildə isə məhz “ilə” açıq formada işlədilir:
- “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında əlaqələr genişlənir.”
- “Sənət ilə həyat bir-birinə bağlıdır.”
Xüsusilə rəsmi sənədlərdə, müqavilə və aktlarda “ilə” tam formada işlədilir. Amma gündəlik ünsiyyətdə qısa variantı daha çox rast gəlinir.
Sintaktik Rolu və Cümlədə Mövqeyi
“İlə” ifadəsi cümlədə adətən ismin yanında olur və çox zaman təsirli birləşmələr yaradır. Onun vasitəsi ilə həm əsas, həm də tamamlıq üzvləri genişlənə bilər:
- “Uşaq anası ilə parkda oynayır.”
- “Bu məsələdə sən ilə razı deyiləm.”
“İlə” köməkçi söz kimi cümlənin bir neçə üzvü ilə əlaqədə ola bilər:
- “Müəllim şagirdlər ilə müzakirə apardı.” (kim ilə?)
- “Kitabları qutu ilə gətirdik.” (nə ilə?)
“İlə” və Şəkilçi Forması “-la”, “-lə”
Azərbaycanca həm “ilə” sözünün ayrıca, həm də ismin sonuna qoşulan şəkilçi forması var:
- “Qələm ilə” = “qələmlə”
- “Müəllim ilə” = “müəllimlə”
Bu şəkilçi sözdə son samitin və səs harmoniyasının qaydalarına əsasən “-la” və “-lə” kimi dəyişir. Qapalı saitlərdən sonra “-lə”, açıq saitlərdən və ya samitlə bitən sözlərdən sonra “-la” istifadə edilir.
- “Qız ilə” = “qızla”
- “Ana ilə” = “anala” (amma düzgün forması “ana ilə”dır, çünki “anala” xalq danışığında səslənsə də, ədəbi dildə işlədilmir)
Yazıda və rəsmi ünsiyyətdə, xüsusilə iki tərəfi vurğulamaq, ciddilik yaratmaq üçün “ilə” üstünlük təşkil edir.
Sinonimləri və Alternativ İfadələri
“İlə”nin Azərbaycan dilində birmənalı sinonimi yoxdur, lakin bəzən “birlikdə”, “bərabər”, “vasitəsi ilə”, “aracılığı ilə”, “yanında”, “yan-yana”, “arasında” kimi söz və ifadələrlə əvəzlənə bilər:
- “Dostum ilə getdim” = “Dostumla getdim” = “Dostumla birlikdə getdim”
- “Qələm ilə yazmaq” = “Qələmlə yazmaq” = “Qələm vasitəsi ilə yazmaq”
Lakin hər halda “ilə” ən çevik və çoxfunksiyalı vasitə olaraq qalır.
“İlə”nin Digər Dillərdəki Qarşılığı
Türk dillərində “ilə”nin müxtəlif formaları var:
- Türkiyə türkcəsində “ile”,
- Türkmən dilində “bilen”,
- Qazaxca və qırğızca “menen/menen”,
Slavyan dillərində isə adətən “с”, “с помощью” (rusca), “with” (ingiliscə), “mit” (almanca), “con” (ispanca) kimi qarşılıqlar var. Lakin heç birində bu qədər çevik və geniş işlənmə sahəsi yoxdur.
“İlə”nin İfadə Genişliyi və Üslub Qatları
Bu köməkçi sözün fərqli üslub qatlarında işlənməsi onun ifadə imkanlarını daha da artırır. Elmi, rəsmi, publisistik, ədəbi və gündəlik dildə “ilə”nin işlədilməsi dildən-dilə, kontekstdən-kontekstə dəyişir.
- Elmi dil: “Təcrübələr yalnız xüsusi cihaz ilə aparılmışdır.”
- Publisistik dil: “Azərbaycan idmançısı qələbəsini xalqı ilə bölüşdü.”
- Ədəbi dil: “Məhəbbət ilə dolu qəlb hər zaman qalib gəlir.”
- Gündəlik dil: “Dostumla kinoya getdik.”
Orfoqrafiya və Qrammatik Qaydalar
“İlə” və onun şəkilçi formalarının yazılışı və cümlədə istifadəsi Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və qrammatikasında ciddi qaydalarla tənzimlənir.
- Sözün əvvəlində və ortasında işlədikdə “ilə” şəklində ayrı yazılır: “qələm ilə”, “müəllim ilə”.
- Sözün sonunda şəkilçi formasında bitişik yazılır: “qələmlə”, “dostumla”.
Bir qayda olaraq, yazıda ardıcıl iki samit və ya sait gəldikdə harmonik uyğunluq pozulmasın deyə, əlverişli formadan istifadə olunur.
İfadənin Emosional Yükü
“İlə” ifadəsi Azərbaycan dilinin zənginliklərindən biridir, çünki birgəlik, dostluq, əməkdaşlıq, vasitəçilik və bəzən də qarşıdurma mənaları verir. Bu xüsusiyyət onu hər sahədə, ailədə, işdə, ictimai-siyasi danışıqda, ədəbi nümunələrdə , əvəzolunmaz edir.
Azərbaycan dilində “ilə” ifadəsi həm gündəlik ünsiyyətdə, həm yazılı, həm də rəsmi və elmi diskursda əvəzolunmaz funksiyaya malikdir. Bu köməkçi söz təkcə birlik, yoldaşlıq və vasitəçiliyi deyil, həm də fikrin dəqiqliklə və sadə şəkildə ifadəsini təmin edir. “İlə” sözünün tarixi dərin köklərə gedib çıxır, müxtəlif türk dillərində və digər dillərdə də analoji qarşılıqları olsa da, məhz Azərbaycan dilində bu qədər geniş, çevik və zərif formada işlənməsi onun leksik sistemdə özünəməxsus yer tutmasına səbəb olub. “İlə” həm cümlənin strukturunu zənginləşdirir, həm də nitqə təbii axıcılıq verir. Onun həm ayrılıqda söz kimi, həm də şəkilçi formasında (-la/-lə) istifadə imkanları dili daha elastik və müasir tələblərə cavab verən bir ünsiyyət vasitəsinə çevirir. Həm rəsmi sənədlərdə, həm də bədii və publisistik mətnlərdə bu ifadənin düzgün və yerində işlədilməsi mətnin aydınlığını, orijinallığını və təsir gücünü artırır.
Ən Çox Verilən Suallar
‘İlə’ ifadəsi Azərbaycan dilində əsasən bağlayıcı və köməkçi söz kimi çıxış edir, birlik, vasitəçilik və qarşılıqlı münasibət bildirir.
‘İlə’ ayrı yazılan köməkçi sözdür, ‘-la/-lə’ isə ismin sonuna bitişən şəkilçidir. Eyni mənanı ifadə etsələr də, istifadə yerinə və cümlənin üslubuna görə fərqlənirlər.
Danışıqda qısa şəkilçi forması (‘-la/-lə’) daha geniş yayılıb: məsələn, ‘dostumla’, ‘qələmlə’. Rəsmi və yazılı dildə isə ‘ilə’ açıq formada işlədilə bilər.
Birlik, bərabərlik, vasitə, müqayisə, qarşılıqlı əlaqə, işin icrası zamanı istifadə olunan alət və ya şəxs kimi müxtəlif münasibətlər ‘ilə’ ilə göstərilə bilər.
Birlikdə, bərabər, vasitəsi ilə, yan-yana, arasında, birlikdə olmaq, aracı ilə – lakin ‘ilə’ ən çevik və əsas vasitədir.
‘İlə’ ayrı yazılır, şəkilçi forması ‘-la/-lə’ isə ismin sonuna bitişik yazılır. Hansı formada işlədiləcəyi cümlənin üslubundan asılıdır.
Türkiyə türkcəsində ‘ile’, türkmən dilində ‘bilen’, özbək dilində ‘bilan’ kimi formalar mövcuddur, mənaca eynidir.
Adətən birlik, vasitə və ya qarşılıqlı əlaqə bildirilmirsə, ‘ilə’ işlədilmir. Məsələn, sadə təsvirlərdə və ya hərəkətsiz predmetlər arasında.
Ədəbi dildə ard-arda iki ‘ilə’ işlətmək, cümlədə artıq təkrara yol vermək, şəkilçini səhv formada yazmaq tipik səhvlərdir.
Gündəlik ünsiyyət, rəsmi yazışma, ədəbi və elmi əsərlər, publisistika, hüquq və müqavilə mətnləri.
