İƏT (İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı): Strukturu, Tarixi, Üzvləri

Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq müasir dünyada dövlətlərarası münasibətlərin inkişafı və sabitliyin təmin olunması üçün əsas vasitələrdən biridir. Məhz bu məqsədlə formalaşan təşkilatlardan biri də **İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT)**dır. Region ölkələrinin iqtisadi potensialından səmərəli istifadə etmək, ticarət əlaqələrini gücləndirmək və infrastruktur layihələrini əlaqələndirmək üçün yaradılan İƏT, üzv dövlətlər arasında siyasi dialoqun dərinləşməsinə də şərait yaradır. Bu təşkilatın fəaliyyəti yalnız iqtisadi deyil, eyni zamanda strateji və mədəni baxımdan da böyük önəm daşıyır. İƏT-in üzvləri Asiya və Yaxın Şərqin müxtəlif bölgələrindən olan dövlətləri əhatə edir və onların birliyi regional qüvvə balansına təsir göstərən mühüm amillərdən biridir.

İƏT-in Yaranma Tarixi və Təşkilati Strukturu

İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı 1985-ci ildə İran, Pakistan və Türkiyə tərəfindən yaradılıb. Onun əsası isə hələ 1964-cü ildə qurulmuş Regional İnkişaf üçün Əməkdaşlıq (RCD) təşkilatına dayanır. 1985-ci ildə RCD-nin fəaliyyətini dayandırmasından sonra eyni məqsədləri davam etdirmək üçün yeni təşkilat – İƏT yaradıldı. Təşkilatın məqsədi ticarət və investisiyaların təşviqi, nəqliyyat və energetika sahəsində əməkdaşlıq, iqtisadi artımın sürətləndirilməsi və bölgədə davamlı inkişafın təmin edilməsidir.

Təşkilatın əsas qərarverici orqanı Nazirlər Şurasıdır. Onun icra funksiyasını Baş Katiblik həyata keçirir. İƏT-in Baş Katibliyi İranın paytaxtı Tehranda yerləşir. Bundan başqa, təşkilatın nəzdində ixtisaslaşmış qurumlar və əməkdaşlıq orqanları da fəaliyyət göstərir.

İƏT-in Üzv Dövlətləri və Onların Coğrafi Yayılması

İƏT-in tərkibində hazırda 10 üzv dövlət yer alır. Bu ölkələr coğrafi baxımdan Qərbi, Mərkəzi və Cənubi Asiyanı əhatə edir. Onların siyahısı və üzvlük tarixi aşağıdakı kimidir:

1. İran (1985)
2. Pakistan (1985)
3. Türkiyə (1985)
4. Azərbaycan (1992)
5. Qazaxıstan (1992)
6. Qırğızıstan (1992)
7. Özbəkistan (1992)
8. Türkmənistan (1992)
9. Tacikistan (1992)
10. Əfqanıstan (1992)

Bu ölkələrin əhalisi birlikdə 500 milyondan çox insanı əhatə edir və ümumi ərazisi 8 milyon kvadrat kilometrdən artıqdır. Bu, İƏT-in nə qədər böyük coğrafi və iqtisadi potensiala malik olduğunu göstərir.

İƏT Üzvlərinin İqtisadi Potensialı və Əməkdaşlıq İmkanları

Üzv dövlətlər təbii ehtiyatlar, kənd təsərrüfatı məhsulları, sənaye sahələri və insan kapitalı baxımından zəngin potensiala malikdirlər. İran və Qazaxıstan enerji resursları ilə, Türkiyə isə inkişaf etmiş sənaye və nəqliyyat infrastrukturu ilə seçilir. Pakistan və Özbəkistan böyük əhali və aqrar sektorla, Azərbaycan isə enerji və logistik imkanlarla fərqlənir. Bu müxtəlif resurslar və sahələr üzrə ixtisaslaşma üzv dövlətlər arasında iqtisadi tamamlayıcılıq yaradır və qarşılıqlı ticarət, investisiya və texnologiya transferi üçün münbit şərait formalaşdırır.

İƏT çərçivəsində aparılan əməkdaşlıq istiqamətləri bunlardır:

• Nəqliyyat dəhlizləri (Xəzər-Qara dəniz, TRACECA, Şimal-Cənub layihələri)
• Enerji infrastrukturu (Transxəzər qaz kəməri, elektrik enerjisi ötürmə layihələri)
• Ticarət və gömrük inteqrasiyası (Ticarətin sadələşdirilməsi mexanizmləri)
• Bankçılıq və maliyyə əməkdaşlığı (İƏT Bankının yaradılması təşəbbüsləri)
• Təhsil və elm sahəsində mübadilələr
• Turizm sektorunda ortaq təşviqat mexanizmləri

Azərbaycanın İƏT-dəki Rolu və Strateji Mövqeyi

Azərbaycan İƏT-ə 1992-ci ildə üzv qəbul olunub və bu təşkilat çərçivəsində fəal diplomatik və iqtisadi mövqe nümayiş etdirir. Azərbaycanın coğrafi mövqeyi İƏT üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Ölkəmiz Avropa ilə Asiya arasında enerji və nəqliyyat körpüsü rolunu oynayır. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu və Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı kimi layihələr İƏT daxilində əməkdaşlıq üçün nümunə təşkil edir.

Azərbaycanın təşəbbüsü ilə təşkilat çərçivəsində müxtəlif sahələrdə nazirlər səviyyəsində görüşlər, işçi qruplar və sammitlər keçirilib. 2012-ci ildə Azərbaycan İƏT-in Zirvə toplantısına ev sahibliyi etmiş və regional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi çağırışı etmişdir.

Üzv Dövlətlər Arasında Əlaqələrin Gücləndirilməsi

İƏT üzvləri arasında qarşılıqlı iqtisadi asılılıq artır. Məsələn, İran və Pakistan arasında enerji sahəsində böyük qaz layihələri planlaşdırılır. Qazaxıstan və Qırğızıstan arasında kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarəti inkişaf edir. Türkiyə ilə Mərkəzi Asiya ölkələri arasında nəqliyyat və logistika sahəsində birgə layihələr həyata keçirilir. Bu əməkdaşlıq sayəsində region ölkələri dünya iqtisadiyyatına daha sürətli inteqrasiya edir və öz aralarındakı iqtisadi və sosial inkişaf fərqlərini azaltmağa çalışırlar.

İƏT-in Əhəmiyyəti və Geosiyasi Perspektivləri

İƏT təkcə iqtisadi təşkilat deyil, həm də üzv dövlətlərin beynəlxalq arenada birgə çıxış etdiyi platformadır. Bu baxımdan İƏT-in verdiyi bəyanatlar, qəbul etdiyi qətnamələr və ortaq mövqelər üzv dövlətlərin beynəlxalq nüfuzuna təsir edir.

Geosiyasi baxımdan İƏT regionda Qərb-Rusiya-Çin üçbucağında strateji balans rolunu oynaya bilər. Əgər təşkilat daxilində inteqrasiya prosesi dərinləşdirilərsə, o zaman bu qurum Avrasiya məkanında yeni bir güc mərkəzinə çevrilə bilər.

İƏT-in Qarşısında Duran Çətinliklər

İƏT-in uğurlarına baxmayaraq, təşkilatın qarşısında bir sıra çağırışlar da mövcuddur:

• Üzv ölkələr arasında iqtisadi inkişaf səviyyələrinin fərqliliyi
• Bəzi ölkələrdə daxili sabitliyin olmaması
• Nəqliyyat və enerji infrastrukturunun tam uyğunlaşdırılmaması
• Ticarət bariyerlərinin hələ də mövcud olması
• Təşkilat qərarlarının icra mexanizmlərinin zəifliyi

Bu problemlərin aradan qaldırılması üçün siyasi iradə, texniki əməkdaşlıq və institusional islahatlar zəruridir.

Gələcək Perspektivlər və Rəqəmsal Əməkdaşlıq

Gələcək illərdə İƏT-in fəaliyyəti yalnız fiziki layihələrlə deyil, rəqəmsal platformalar və texnoloji əməkdaşlıqla da zənginləşdirilməlidir. Bu istiqamətlərə daxildir:

• Rəqəmsal ticarət platformalarının yaradılması
• Ortaq elektron gömrük sistemləri
• Startap və innovasiya mərkəzlərinin inkişaf etdirilməsi
• Gənclər və təhsil sahəsində onlayn proqramlar

Rəqəmsal keçid üzv dövlətlərin iqtisadi dayanıqlığını artıracaq və qlobal rəqabətə davamlılıqlarını təmin edəcək.

İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı üzv dövlətlər arasında iqtisadi, nəqliyyat, energetika və mədəni sahələrdə əməkdaşlığı təşviq edən, regional sabitliyə və rifaha töhfə verən mühüm beynəlxalq platformadır. Onun üzvləri müxtəlif coğrafi, iqtisadi və mədəni xüsusiyyətlərə malik olsalar da, ortaq maraqlarda birləşir və bir-birilərinə dəstək verirlər. Azərbaycan da bu platformada fəal iştirak etməklə regionun inkişafına və iqtisadi inteqrasiyasına töhfə verir. İƏT-in gələcəkdə daha da güclənməsi üçün üzv dövlətlərin qarşılıqlı hörmət, bərabərlik və əməkdaşlıq prinsiplərinə sadiqliyi əsas şərtdir. Bu təşkilat üzv dövlətlər üçün sadəcə iqtisadi deyil, həm də strateji və ideoloji birlik rəmzi olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar