İnsan sivilizasiyasının inkişafında bəşəriyyətə yön verən kəşflər içində kağızın ixtirası və ilk kağız vərəqənin meydana gəlməsi xüsusi yer tutur. Kağızın meydana çıxması, yazılı məlumatın qorunması, biliklərin nəsildən-nəsilə ötürülməsi, elmin, mədəniyyətin və texnologiyanın inkişafı üçün bəşəriyyətə yeni imkanlar açdı. Əgər daş lövhələr, gil tabletlər, papirus və perqamentlər insanlığın ilkin yazı vasitələri idisə, kağız və onun ilk vərəqi dünya tarixində inqilabi dəyişikliyə səbəb oldu.
Kağızdan Əvvəl Yazı Materialları
Kağızın ixtirasından əvvəl insanlar müxtəlif təbii materiallardan istifadə edirdilər. Bunlara daş lövhələr, gil tabletlər, ağac qabığı, heyvan dərisi (perqament), papirus, bambuk lövhələri və digər vasitələr daxil idi.
- Mesopotamiya və Şumerlərdə yazılar gil tabletlər üzərinə yazılırdı.
- Misirdə isə papirus – Nil çayı sahillərində bitən papirus bitkisindən hazırlanır və yazı üçün istifadə olunurdu.
- Çində bambuk və ipək, Roma və Yunanıstanda isə perqament və mumlu lövhələr işlədilirdi.
- Bütün bu materiallar bahalı, çətin əldə olunan və ya dözümsüz idi. Onların çoxu yalnız varlı təbəqənin və dövlətin əlində olurdu.
Məhz belə bir şəraitdə kağızın ixtirası insanların həyatında əsl inqilab etdi.
Kağızın İxtirası: Tarixi Mənbələr və Əfsanələr
Ən qədim kağız vərəqəsinin tarixi Çinlə bağlıdır. Tarixi mənbələrə görə, ilk kağız vərəqi eramızın 105-ci ilində çinli dövlət xadimi və alim Tsay Lun (Cai Lun) tərəfindən hazırlanıb. O dövrdə Çin imperiyasının sarayında müxtəlif yazı materiallarından istifadə olunsa da, Tsay Lun təcrübə edərək ağac qabığı, kətan parçası, köhnə balıqçı torları, bambuk lifi və müxtəlif bitki tullantılarının qarışığından incə və yüngül vərəqələr düzəltməyə nail oldu.
Bu texnologiya aşağıdakı mərhələlərə əsaslanırdı:
- Bitki və tekstil materiallarının doğranıb suda qaynadılması
- Alınan kütlənin əzilməsi və sıxılması
- Hazır kütlənin tor və ya bambuk süzgəcdən süzülməsi
- Nəm vərəqin süzgəcdən ayrılıb preslənməsi və qurudulması
Ortaya çıxan yeni material, kağız, həm ucuz, həm yüngül, həm də yazmaq üçün son dərəcə əlverişli idi.
Kağızın Yaranma Tarixində Tsay Lunun Rolu
Tarixdə kağızın ixtirası birbaşa Tsay Lunun adı ilə bağlıdır. Tsay Lun bu texnologiyanı təkmilləşdirib imperator sarayına təqdim etdikdən sonra, kağızın istifadəsi sürətlə yayılmağa başladı. Çin sarayında və alim dairələrində kağız vərəqələri əsas yazı materialına çevrildi. Tsay Lunun uğurlu təcrübəsi ona imperator tərəfindən yüksək ad və mükafat qazandırdı. Onun yaratdığı üsul əsrlər boyunca dəyişmədən qalıb və bütün dünyaya yayılıb.
İlk Kağız Vərəqəsi və Onun Xüsusiyyətləri
İlk kağız vərəqləri, müasir dövrün texnologiyası ilə müqayisədə xeyli kobud və qeyri-bərabər səthə malik idi. Onlar adətən sarımtıl və ya tünd rəngli, üzərində lif izləri olan, bəzən qalınlığı fərqli olan vərəqlər idi. Lakin həmin dövr üçün bu material öz yüngüllüyü, qiymətinin aşağı olması və yazıya əlverişliliyi ilə seçilirdi.
Tarixi nümunələr arasında arxeoloqlar ən qədim kağız vərəqələrini eramızın II əsrinə aid Çin məbəd və abidələrində tapıblar. Məsələn, Dunxuan mağaralarında (Çin) aşkar olunan ən qədim kağız vərəqələrdə həm dini mətnlər, həm də gündəlik qeydiyyatlar saxlanılırdı.
Kağızın Çindən Dünya Sivilizasiyasına Yayılması
Kağız ilk dəfə Çində ixtira olunsa da, sonrakı əsrlərdə ticarət yolları və müharibələr nəticəsində digər ölkələrə yayılmağa başladı:
- VII əsrdə kağız istehsalı texnologiyası Koreya və Yaponiyaya çatdı.
- VIII əsrdə Çinlə müsəlman dünyası arasında baş verən Talas döyüşündən sonra (751-ci il) çinli əsir ustalar vasitəsilə kağızın istehsalı texnikası Mərkəzi Asiyaya – Səmərqənd, Bağdad, Şam və s. kimi şəhərlərə keçdi.
- IX-X əsrlərdə ərəb ustaları kağız istehsalını təkmilləşdirdilər və onu Avropaya ötürdülər.
- XIII-XIV əsrlərdə İtaliya, İspaniya və Almaniyada ilk kağız emalatxanaları yaradıldı.
Kağızın sürətli yayılması yazı mədəniyyətinin, elm və ədəbiyyatın inkişafına böyük təkan verdi. İslam dünyasında kağız üzərində Quran, elmi əsərlər və poeziya yazılırdı. Avropada isə kağızın kütləvi istifadə edilməsi çap texnologiyasının (Qutenberq mətbəəsi) icadına yol açdı.
Kağızın Avropa və Azərbaycan Mədəniyyətində Rolu
Avropada ilk dövrlərdə kağız bir müddət perqamentlə paralel istifadə olunurdu. Ancaq XV əsrdən başlayaraq kağız həm ucuzluğuna, həm də praktiki keyfiyyətlərinə görə perqament və digər materialları arxa plana keçirdi. Bütün elmi, inzibati, ədəbi və ticarət sənədləri kağız üzərində hazırlanmağa başlandı.
Azərbaycanda isə kağız vərəqi Orta əsrlərdən etibarən xüsusilə əlyazma sənətində, dövlət sənədlərinin hazırlanmasında, ədəbi irsin qorunmasında əsas material oldu. Gəncə, Təbiz, Şamaxı, Bakı kimi şəhərlərdə kağızdan geniş istifadə olundu, zəngin əlyazma nümunələri meydana çıxdı. Xüsusilə, miniatür və xəttatlıq sənətinin inkişafında kağız əsas rol oynadı.
Azərbaycanın klassik şairləri – Nizami, Füzuli, Xətai və digərləri öz əlyazmalarını, divanlarını məhz kağız üzərində saxlayıblar. Bəzi mənbələrdə orta əsrlərdə Azərbaycanda da kağız istehsalı emalatxanalarının fəaliyyət göstərdiyi qeyd olunur.
Kağız İstehsalının Texnologiyası və İnkişafı
Kağızın hazırlanma texnologiyası zaman keçdikcə təkmilləşib. Əgər ilkin dövrdə əsas xammal ağac qabığı, bambuk, kətan, parça və ipək idi isə, sonrakı dövrlərdə əsas xammal kimi ağac pulpası və sellülozdan istifadə edilməyə başlandı.
Müasir kağız istehsalı aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
- Xammalın (əsasən ağac) emalı və sellülozun hazırlanması
- Sellülozun xlor və digər maddələrlə ağardılması
- Sellülozun suda həll edilərək süzgəcdən keçirilməsi
- Qalın kütlənin xüsusi preslərlə sıxılıb vərəq halına salınması və qurudulması
- Kağızın cilalanması, üzərinə su nişanlarının vurulması, bəzən isə əlavə qatların əlavə olunması
Hazırda dünyada kağız sənayesi iri texnoloji sahəyə çevrilib. İllik yüz milyonlarla ton kağız və karton istehsal olunur və bu məhsullar gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsidir.
Kağızın Cəmiyyət və Mədəniyyət Üçün Əhəmiyyəti
Kağız vərəqi yalnız yazı və qeyd materialı deyil, həm də bəşəriyyətin elmi, mədəni və iqtisadi inkişafında mühüm faktordur. Kağız üzərində yazıların saxlanılması, biliklərin nəsillərarası ötürülməsi, hüquqi və inzibati sənədlərin hazırlanması, ədəbiyyatın yayılması və təhsilin inkişafı məhz kağız vərəqi ilə mümkün olub.
Kağızın yayılması kitab çapının kütləviləşməsinə, maarifçiliyin və mədəniyyətin inkişafına, elmi biliklərin və ixtiraların sürətlə yayılmasına şərait yaradıb. O, yeni dövrdə azad fikrin, ictimai rəyin və mətbuatın inkişafında da əvəzolunmaz rol oynayıb.
Elektron Dövr və Kağızın Gələcəyi
Son onilliklərdə elektron texnologiyaların inkişafı kağız istehlakı və kağız sənayesində yeni mərhələnin başlanmasına səbəb olub. Elektron kitablar, sənədlər, bulud texnologiyaları və rəqəmsal arxivlər artıq bir çox sahədə kağızın yerini almağa başlayıb. Lakin kağız vərəqi yenə də təhsil, arxiv, sənəd dövriyyəsi, bədii və vizual sənət, çap və bir çox gündəlik işlər üçün vazkeçilməz olaraq qalır.
İndiki mərhələdə ekoloji problemlər, təkrar emal və davamlı istehsal prinsipləri ön plana çıxıb. Təkrar emal olunmuş kağızın istifadəsi, xammal kimi ağacların qorunması və rəqəmsallaşma prosesləri dünyada kağız sənayesinin əsas tendensiyalarındandır.
İlk kağız vərəqəsinin meydana gəlməsi insan sivilizasiyası üçün inqilabi hadisədir. Kağız yazı, kitab və sənəd mədəniyyətinin formalaşmasında, elmin, ədəbiyyatın və texnologiyanın inkişafında, sivilizasiyaların qarşılıqlı əlaqəsində əvəzsiz rol oynayıb. Onun ixtirası biliklərin qorunması, tədris və maarifin geniş yayılması, insan düşüncəsinin inkişafı üçün yeni epoxa açıb. Kağız vərəqi bu gün də informasiya dövründə öz aktuallığını qoruyur və gələcək nəsillər üçün əhəmiyyətli miras olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ən qədim kağız vərəqi eramızın 105-ci ilində Çin imperiyasında, Tsay Lun adlı alim tərəfindən ixtira edilib.
Daş lövhələr, gil tabletlər, papirus, perqament, ağac qabığı, bambuk lövhələri kimi materiallardan istifadə edilirdi.
Bitki və tekstil materiallarının qaynadılıb əzilməsi, süzgəcdən keçirilməsi, vərəq halına salınıb preslənməsi və qurudulması ilə hazırlanırdı.
Çindən başlayan bu ixtira İpək yolu və ticarət vasitəsilə Koreya, Yaponiya, Orta Asiya, müsəlman ölkələri və nəhayət Avropaya yayıldı.
Orta əsrlərdən etibarən Azərbaycan əlyazmaları və dövlət sənədləri kağız üzərində hazırlanıb, miniatür və xəttatlıqda geniş istifadə edilib.
Əvvəllər bambuk, ağac qabığı, kətan istifadə olunurdu, hazırda əsasən ağac sellülozu istifadə edilir.
Elm, ədəbiyyat, kitab çapı, arxivçilik, maarifçilik və dövlət idarəçiliyinin inkişafında mühüm rol oynadı.
Elektron texnologiyalar yayılır, amma kağız hələ də təhsil, sənəd dövriyyəsi, sənət və arxiv üçün vacib olaraq qalır.
Bəli, ağacların kəsilməsi və tullantılar ekoloji problemlər yaradır, buna görə təkrar emal vacibdir.
Elektronlaşdırma artsa da, kağız uzun müddət həyatımızın ayrılmaz hissəsi olaraq qalacaq.