İnsan həyatının bütün sahələrində qarşılıqlı münasibətlər və rabitə sistemi mühüm rol oynayır. Bu rabitə formalarından biri də spesifik olaraq folklorla, xüsusən də türkdilli xalqlara məxsus olan ənənəvi çağırış və xəbərdarlıq forması kimi özünü göstərən “höp əlaqə”dir. Bu ifadə ilk baxışda sadə səslənsə də, onun arxasında qədim çağırış sistemi, informasiyanın çatdırılması üsulu və sosial münasibətlər forması dayanır. Höp əlaqə təkcə bir termin deyil, həm də türk xalq mədəniyyətində yerli xəbərləşmə, xəbərdarlıq, çağırış, icma içi bildiriş və köhnə rabitə sistemlərindən biri kimi mühüm yer tutur.
Müasir dövrdə texnologiyanın inkişafı ilə əlaqə vasitələri dəyişsə də, höp əlaqə kimi ənənəvi formalar müxtəlif regionlarda və müəyyən sosial kontekstlərdə yaşamaqda davam edir.
Höp Əlaqənin Mənası
Höp əlaqə ifadəsi fonetik və semantik baxımdan “höpp!” səsi ilə əlaqələndirilir. Bu səs əksər hallarda yüksəkdən, ya da uzaq məsafədən kimisə çağırmaq üçün istifadə olunur. Əlaqə isə burada rabitə, xəbərdarlıq, xəbər göndərmək mənasında işlənir. Beləliklə, höp əlaqə ifadəsi, ümumi mənada “çağırış rabitəsi” və ya “xalq arasında xəbərləşmə forması” deməkdir.
Ənənəvi türk kəndlərində bu cür səslənmələr adətən icmanın birləşdirilməsi, bir hadisə haqqında xəbər verilməsi və ya fövqəladə vəziyyətlərdə xəbərdarlıq məqsədilə istifadə olunurdu. Məsələn, kəndin ortasında ucadan “höpp!” səsi çıxarmaqla, əhali bir yerə toplanmağa dəvət olunurdu. Bəzən bu, toy, yas, iclas və ya təhlükə xəbərdarlığı da ola bilərdi.
Tarixi Kontekst və Mənşə
Höp əlaqə forması yazılı tarixə çox az şəkildə düşsə də, şifahi xalq ədəbiyyatı və etnoqrafik mənbələrdə onun izlərinə rast gəlmək mümkündür. Türk xalqları qədim zamanlardan bəri icma əsaslı yaşayış formalarına sahib olublar. Bu yaşam tərzində isə xəbərdarlıq və çağırış vasitələrinin ən sadə, lakin effektiv formaları işlədilib. Məhz bu baxımdan höp əlaqə sisteminin ilkin forması məhz səsli çağırış sisteminə əsaslanırdı.
Qədim türk obalarında davul, zurna, çalğı və ya səsli nida vasitəsi ilə cəmiyyətə müəyyən mesajlar çatdırılırdı. Bu zaman “höpp” və ya “həpp” kimi səsli çağırışlar xüsusi bir kod olaraq qəbul edilirdi. Bu kodlar həm təhlükəni bildirmək, həm də birlik və çağırış mesajı vermək üçün istifadə edilirdi. Höp əlaqənin bu cür forması müasir SMS və zəng funksiyasının ən ilkin analoqu kimi qəbul edilə bilər.
Sosial Vəzifələri və Funksional Təyinatı
Höp əlaqənin sosial funksiyaları olduqca genişdir. Bu rabitə forması bir çox hallarda insanların həyatında real təsirə malik olub:
- Çağırış Funksiyası: Kimsə uzaqdan birini çağırmaq üçün “höpp” səsi çıxarırdı. Bu, daha çox kəndlərdə və düzən ərazilərdə istifadə olunurdu.
- Xəbərdarlıq Funksiyası: Əgər kənddə təbii fəlakət, düşmən basqını və ya başqa bir təhlükə olurdusa, höp əlaqə vasitəsilə əhali xəbərdar edilirdi.
- Toplantı Çağırışı: Kənd ağsaqqalı və ya icma başçısı ümumi toplantı keçirmək üçün höp əlaqədən istifadə edirdi.
- Əyləncə və Toy Mərasimləri: Bəzən höp səsi toy və şənliklərin başlandığını bildirmək üçün çıxarılırdı. Bu, bir növ siqnal idi.
- Uşaqları Çağırmaq: Ana və atalar uşaqlarını çağırmaq üçün bu üsuldan istifadə edirdi. Bu, bir sevgi və qayğı siqnalı da sayılırdı.
Höp Əlaqənin Dil və Fonetik Cəhətləri
Fonetik baxımdan “höpp” səslənməsi, boğazın yüngül titrədilməsi ilə alınan, bəzən isə uzun və ritmik şəkildə səsləndirilən bir nida şəklində meydana çıxır. Bu ifadə, türkdilli icmalarda onomatopetik – yəni təbiətdəki səsi təqlid edən sözlər qrupuna daxildir. Həm də emosional və fərdi mənalar yükləyə bilir.
Leksik baxımdan isə “höpp” səsi söz formasında olmasa da, özündə əməliyyat xarakterli çağırış mesajı daşıyır. Bu da onu sırf rabitə və əmr forması kimi fərqləndirir. Bəzi bölgələrdə “höpp eləmək”, “höpp deyib çağırmaq” kimi ifadələr də istifadə olunur.
Regional İstifadə Varyantları
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində höp əlaqə müxtəlif formalarda qorunub saxlanılıb. Misal üçün:
- Qazax və Tovuz bölgəsində: “höpp bala!” deyərək uşaq çağırışı edilir.
- Şəki və Zaqatala bölgəsində: “həəpp!” formasında səsli çağırış həm evdən çıxmağa, həm də bir işə başlamaya işarədir.
- Cənub bölgəsində (Lənkəran, Masallı): “höööp” və ya “hoyy!” formasında çağırışla yaxın adamı xəbərdar etmək praktikasına rast gəlinir.
Bu da göstərir ki, höp əlaqə bölgələr üzrə müxtəlifləşsə də, onun əsas mahiyyəti – çağırış, xəbərdarlıq və xəbər ötürmə funksiyası dəyişməyib.
Höp Əlaqənin Mədəniyyətdə Yeri
Höp əlaqə yalnız praktiki məqsəd daşımır, o, eyni zamanda xalq mədəniyyətində, adət-ənənələrdə və şifahi ədəbiyyatda da əksini tapıb. Xalq nağıllarında qəhrəmanlar bəzən bu cür səslərlə bir-birinə xəbər göndərirlər. El şənliklərində və tamaşalarda isə aktyorlar bu səsi simvolik şəkildə işlədərək tamaşaçılarla emosional əlaqə qururlar.
Təəssüf ki, şəhərləşmə prosesi, texnologiyanın geniş yayılması, telefon və sosial medianın dominantlaşması nəticəsində höp əlaqənin gündəlik həyatda istifadəsi azalır. Bununla belə, bu cür ifadələr xalqın yaddaşında folklor elementi kimi yaşayır və gələcək nəsillərə folklor nümunəsi olaraq ötürülür.
Höp Əlaqə və Texnoloji Müqayisə
Höp əlaqənin funksiyalarını müasir texnologiyalarla müqayisə etdikdə maraqlı nəticələr ortaya çıxır. Əgər keçmişdə höp vasitəsilə insan çağırılırdısa, indi bu funksiyanı mobil zəng, mesaj və ya səsli siqnallar yerinə yetirir. Əgər əvvəllər kənd meydanında bir səs bələdçisi kimi çıxış edən şəxs höp əlaqə vasitəsilə kəndi yığıb toplayırdısa, bu gün həmin rol ictimai elan lövhələri, xəbər saytları və ya sosial şəbəkələrdə yer alır.
Höp Əlaqənin Bərpası və Araşdırılması
Folklorşünaslar, dilçilər və etnoqraflar höp əlaqənin toplanması, arxivləşdirilməsi və qorunub saxlanması üçün çalışırlar. Bu kontekstdə bölgə üzrə etnoqrafik ekspedisiyalar zamanı kənd əhalisindən bu səs formalarının qeydiyyatı aparılır, video və audio arxivlərdə saxlanılır.
Bəzi məktəblərdə və mədəniyyət evlərində keçirilən “folklor günü”, “xalq oyunları festivalları” çərçivəsində höp əlaqə praktikasının nümayişi də baş tutur. Bu isə onun yaşadılması və unudulmaması baxımından vacib addımdır.
Höp əlaqə xalqın rabitə tarixində və mədəni yaddaşında mühüm yer tutan nadir fenomenlərdən biridir. Onun sadəliyi və funksionallığı bir daha göstərir ki, insan cəmiyyəti texnologiya olmadan da effektiv şəkildə ünsiyyət qurmağı bacarıb. Höp əlaqə həm də sosial əlaqələrin, kollektiv şüurun, birliyin və həmrəyliyin nişanəsi olub.
Bu gün belə sadə bir çağırış forması tariximizə, yaddaşımıza və şəxsiyyətimizin formalaşmasına töhfə verən miras kimi qiymətləndirilməlidir. Onun yalnız folklor elementi olaraq deyil, həm də sosial antropologiyanın və rabitə tarixinin tədqiqat obyektinə çevrilməsi vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Höp əlaqə dedikdə ənənəvi şəkildə insanlar arasında səslə həyata keçirilən çağırış və xəbərdarlıq forması nəzərdə tutulur. Xüsusilə “höpp” kimi səslərlə kiminsə çağırılması və ya hadisə barədə məlumat verilməsi üçün istifadə olunurdu.
Höp əlaqənin mənşəyi qədim türk icmalarına dayanır. O vaxtlar səsli çağırışlar vasitəsilə icmalar bir yerə toplanır, təhlükələrə qarşı xəbərdar edilir və müxtəlif tədbirlər barədə məlumatlandırılırdılar.
Bu çağırış forması əsasən insanları toplayıb məlumat vermək, təhlükə zamanı xəbərdarlıq etmək, toy və yas mərasimləri haqqında xəbər yaymaq, uşaqları evə çağırmaq və gündəlik rabitə məqsədilə işlədilirdi.
Fonetik baxımdan höp əlaqə əsasən “höpp”, “həəpp”, “hoyy” kimi səslərlə formalaşır və bu səslər uzaqdan eşidilə biləcək şəkildə boğaz və sinə rezonansından istifadə edilərək səsləndirilirdi.
Bəli, məsələn Qazaxda “höpp bala!”, Şəkidə “həəpp!”, Cənub bölgələrində isə “hööp” və ya “hoyy” şəklində səslənir. İfadə forması dəyişsə də, funksiyası eyni qalır.
Şəhər mühitində istifadəsi azalsa da, bəzi kəndlərdə və ailə mühitində uşaqları çağırmaq və ya yaxın şəxslərlə ünsiyyət qurmaq üçün hələ də istifadə olunur. Folklor tədbirlərində də nümayiş etdirilir.
Bəli, höp əlaqə funksional baxımdan mobil zənglər, SMS və xəbər siqnallarına bənzəyir. Lakin bu üsul texnologiyasız, sadə, ancaq birbaşa və təsirli xəbər çatdırma vasitəsidir.
Xalq nağıllarında, şifahi ədəbiyyatda və xalq tamaşalarında höp səsləri qəhrəmanlar arasında çağırış və xəbər ötürmə elementi kimi istifadə olunur. Bu, onun mədəni dəyərini göstərir.
Etnoqraflar, folklorşünaslar və dilçilər höp əlaqə kimi ifadələri toplayıb təhlil edirlər. Bəzi tədqiqat institutları bu fenomeni audio və video arxivlərdə qoruyur.
Məktəblərdə folklor dərslərində izahı, festivallarda nümayişi, yazılı və vizual arxivlərdə saxlanılması bu mədəni rabitə formasının yaşadılmasına xidmət edir.
