Soğan: Növləri, Qida Dəyəri

Soğan (Allium cepa) bitki dünyasında çox qədim tarixə malikdir və ən geniş yayılmış tərəvəz növlərindən biridir. Soğanın vətəni Orta Asiya hesab edilir. Tarixi mənbələrə görə, bu bitki minilliklər əvvəl mədəni şəkildə yetişdirilməyə başlanılıb və zamanla müxtəlif qitələrə yayılıb. Soğan soğanaqlı bitkilər fəsiləsinə (Amaryllidaceae) aiddir və Allium cinsinin ən məşhur növlərindən sayılır. Onun yaxın qohumları arasında sarımsaq, pırasa, göy soğan, soğanaq və digər Allium növləri var. Əkinçilikdə, məişətdə və xalq təbabətində özünəməxsus yer tutan soğan həm qədim Misir, Hindistan, Çin, Mesopotamiya, həm də Yunanıstan və Roma mədəniyyətlərində geniş istifadə olunub. Bitkinin botanika xüsusiyyətlərinə görə, soğan bir və ya ikiillik, bəzən isə çoxillik olaraq yetişdirilir, əsas yeməli hissəsi yeraltı soğanı və yaşıl yarpaqlarıdır. Onun tərkibində fitonsidlər, antioksidantlar, vitaminlər və minerallar zəngin olduğu üçün həm qida, həm də tibbi məqsədlərlə min illərdir istifadə edilir.

Soğanın Kimyəvi Tərkibi və Qida Dəyərləri

Soğan bədənin ehtiyac duyduğu bir çox mühüm maddələrlə zəngindir. 100 qram təzə soğanın tərkibində orta hesabla 40 kilokalori enerji var. Tərkibində əsasən su (86-89%), karbohidratlar, az miqdarda zülal və yağlar mövcuddur. Soğan çoxlu C vitamini, B qrupu vitaminləri (xüsusilə fol turşusu, B6, tiamin), həmçinin minerallardan kalium, kalsium, fosfor, maqnezium, dəmir və natriumla zəngindir. Fitonsidlər, flavonoidlər (xüsusilə kversetin), antosianinlər və kükürdlü birləşmələr isə soğanın əsas müalicəvi və profilaktik təsirini yaradır. Kükürdlü uçucu yağlar (allisin və s.) soğanın kəskin iy və dadının əsas səbəbidir və bu maddələr orqanizmdə antiseptik, antibakterial və immunstimulyator təsir göstərir. Soğan tərkibindəki liflər həzmi yaxşılaşdırır, orqanizmin toksinlərdən təmizlənməsinə yardım edir və xolesterin səviyyəsini tənzimləyir. Onun tərkibindəki güclü antioksidantlar hüceyrələrin qocalmasının qarşısını alır, ürək-damar sağlamlığını qoruyur.

Soğanın Yetişdirilməsi və Aqrotexniki Xüsusiyyətləri

Soğanın Azərbaycanda və dünyada kütləvi şəkildə əkilib-becərilməsi qədimdən geniş yayılıb. Soğan əkinləri üçün əsasən torpağın yüngül, qumlu, yaxşı havalanan və məhsuldar olması tələb olunur. Ən yaxşı məhsuldarlıq üçün neytral və ya bir qədər turşuluq səviyyəsinə malik torpaqlara üstünlük verilir. Soğan toxumdan, soğanaqdan və ya şitildən yetişdirilə bilər. Yetişdirmə zamanı suvarmaya, gübrələnməyə, zərərvericilərə və xəstəliklərə qarşı tədbirlərə xüsusi diqqət yetirilir. Azərbaycanda Quba, Qusar, Sabirabad, Salyan, Bərdə, Göyçay kimi bölgələrdə sənaye miqyasında soğan əkinlərinə geniş yer verilir. Bitkinin normal böyüməsi üçün günəş işığı, orta rütubət və temperatur vacibdir. Erkən yazdan payızadək müxtəlif növ və sortların becərilməsi mümkündür. Ziyanvericilərdən tripslər, soğan milçəyi və xəstəliklərdən isə göbələk və bakterial xəstəliklər əsas problemlərdəndir. Müasir aqrotexniki metodlar, ekoloji və üzvi becərmə üsulları məhsuldarlığı artırır və soğanın keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir.

Soğanın Qiyməti: Bazar Şərtləri, Mövsümi Dalğalanmalar və İxrac Əhəmiyyəti

Soğan Azərbaycanda ən çox istifadə olunan, demək olar ki, hər evdə hər gün süfrəyə çıxarılan tərəvəzlərdən biridir. Onun qiyməti ölkə iqtisadiyyatı, kənd təsərrüfatı siyasəti, beynəlxalq tələbat və təklif, habelə mövsümi dəyişikliklərə görə daim dəyişkən olur. Yerli bazarlarda soğanın qiyməti ən çox yaz-yay və payız aylarında, yəni məhsulun bol olduğu mövsümdə daha aşağı səviyyədə olur. Yaz və yay aylarında kənd təsərrüfatı məhsulları, xüsusilə soğan sahələrindən kütləvi məhsul tədarük edildiyindən, bazarda bolluq yaranır və qiymətlər düşür. Bu dövrdə pərakəndə satış məntəqələrində bir kiloqram soğanın qiyməti orta hesabla 0,40–0,70 manat arasında dəyişir.

Payızın sonu və qışın əvvəllərində, həmçinin erkən yazda isə, xüsusilə yerli məhsul ehtiyatı azaldıqda və idxal məhsullarının payı artdıqda qiymətlər yüksəlməyə başlayır. Bu dövrlərdə soğanın bir kiloqramı bəzən 1–1,8 manata, bəzi hallarda isə daha yüksək qiymətə təklif olunur. Qiymətlər həmçinin bölgələrə görə də fərqlənir: kənd təsərrüfatı zonalarında (Quba, Qusar, Sabirabad, Salyan, Bərdə və s.) soğan ucuz olur, şəhər və iri ticarət şəbəkələrində isə nəqliyyat və saxlanma xərcləri əlavə olunduğundan bir qədər baha satılır.

Beynəlxalq miqyasda isə soğanın qiyməti dünya bazarında idxal və ixrac göstəricilərinə, böyük istehsalçı ölkələrdə (Çin, Hindistan, Pakistan, İran, Türkiyə və s.) məhsuldarlığa, logistik xərclərə və valyuta dəyişmələrinə əsasən formalaşır. Son illərdə qlobal bazarlarda soğan qiymətlərində dalğalanmalar müşahidə olunur; pandemiya, iqlim dəyişiklikləri, suvarma problemləri və logistika zəncirlərində fasilələr qiymət artımına səbəb olub.

Azərbaycanda soğan həm daxili tələbatı, həm də ixracı təmin edən məhsuldur. Yerli məhsulun qiymətinə əsas təsir edən amillər arasında əkin sahələrinin həcmi, məhsuldarlıq, iqlim şəraiti, suvarma imkanları və fermerlərə dəstək proqramları dayanır. Dövlət tərəfindən kənd təsərrüfatı sektoruna ayrılan subsidiyalar, texniki avadanlıq və gübrə təminatı qiymətlərin sabitliyində rol oynayır. Eyni zamanda, bazarda rəqabət, yeni növlərin becərilməsi, məhsulun uzunmüddətli saxlanma texnologiyaları və logistika imkanları qiymət siyasətinə təsir edir.

Soğanın Növləri və Əsas Xüsusiyyətləri

Dünyada və Azərbaycanda yetişdirilən soğan növləri həm rənginə, həm dadına, həm də istifadə sahəsinə görə bir-birindən fərqlənir. Ən çox rast gəlinən soğan növləri bunlardır: ağ soğan, qırmızı soğan, sarı soğan, göy soğan (yaşıl soğan), pırasa (por), şalot, batun soğanı və arpacıq soğanı.

Ağ soğan əsasən yumşaq, şirin dada malikdir, tərkibində şəkər nisbətən yüksək, aromatik maddələr isə daha az olur. Xüsusilə salatlarda, sendviç və yüngül yeməklərdə çiy istifadə üçün əlverişlidir. Ağ soğanın rəngi qar kimi ağ, bəzən süd rəngində olur və tez soyulur.

Qırmızı soğan kəskin və şirin dadın birləşməsi ilə seçilir, tərkibində antioksidantlar, flavonoidlər və antosianinlər daha çoxdur. Qırmızı və bənövşəyi tonlarında olur, çiy istifadə üçün çox əlverişlidir, eyni zamanda marinad, salat və bəzək məqsədilə seçilir. Orqanizm üçün xeyirli antioksidantlarla zəngindir.

Sarı soğan ən çox yayılan, həm çiy, həm də bişmiş halda istifadə edilən növdür. Yeməklərə klassik dad və ətir verir, qovurmaq və qızartmaq üçün idealdır. Tərkibindəki kükürdlü birləşmələr ona xüsusi kəskinlik və göz yaşardıcı təsir verir.

Göy soğan (yaşıl soğan, “göyərti soğanı”) – əsasən bahar aylarında təzə halda istifadə olunur. Onun yaşıl saplaqları vitamin və mikroelementlərlə son dərəcə zəngindir, salat, sup, sulu yeməklərdə, göyərti dəstələrində vazkeçilməzdir. Həm antioksidant, həm də immunitetə güclü təsir göstərir.

Pırasa (por) – gövdəsi qalın, yarpaqları uzun və yaşıl olan bu növ soğan əsasən Avropa və Aralıq dənizi mətbəxində populyardır. Yumşaq, zərif dada malikdir, həm xörəklərdə, həm də salatlarda istifadə edilir, soyuq və isti yeməklər üçün uyğundur.

Şalot soğanı – daha kiçik, yumru və ya oval formada olur, nazik qabıqlı, dadı zərif və ətirlidir. Xüsusən fransız mətbəxində çiy, marinad və souslarda istifadə edilir. Yüksək aromatikliyi ilə seçilir.

Batun soğanı – əsasən göyərti məqsədilə yetişdirilir, şimal və dağlıq rayonlarda tez-tez rast gəlinir. Yarpaqları silindrik və qalın olur, vitamin və mikroelementlərlə zəngindir.

Arpacıq soğanı – çox xırda, tez yetişən və zərif qabıqlı növdür, tez-tez turşu və marinad üçün istifadə edilir. Özəlliklə payız aylarında təzə, xırda, şirin dada malik olur.

Hər bir soğan növü qida dəyərinə, müalicəvi və kulinariya xüsusiyyətlərinə görə fərqli üstünlüklərə malikdir. Azərbaycan mətbəxində ən çox qırmızı, ağ və yaşıl soğandan istifadə olunur. Bu müxtəliflik həm milli mətbəximizin zənginliyini, həm də soğanın gündəlik həyatda nə qədər geniş istifadə olunduğunu göstərir.

Soğanın Məişətdə və Milli Mətbəxdə İstifadəsi

Soğan Azərbaycan mətbəxinin əsas komponentlərindən biridir və demək olar ki, hər evdə, hər yeməkdə istifadə olunur. O, müxtəlif növ xörəklərin, plovların, sup və şorbaların, salatların, kabab və qəlyanaltıların, konserv və marinadların əvəzsiz inqrediyentidir. Soğan həm çiy, həm də bişmiş şəkildə, təzə və ya qurudulmuş formada, bəzən də marinad və turşu halında süfrəyə verilir. Soğanlı yumurta, piti, qovurma, bozbaş, aş və digər ənənəvi yeməklərdə onun rolu əvəzolunmazdır. Milli mətbəxdə xüsusilə qırmızı və ağ soğan, bəzən də göy soğan və pırasa istifadə edilir. Soğan yeməklərə xüsusi dad, ətir və aromatik nüanslar qatır, həmçinin ət məhsullarının yumşalmasına, yeməklərin həzmə daha uyğun olmasına yardım edir. Məişətdə soğan yalnız yemək üçün yox, həm də ev şəraitində mikrobların qarşısını almaq, antiseptik məqsədilə, bəzən isə təbii boya kimi də istifadə olunur.

Soğanın Müalicəvi Xüsusiyyətləri və Xalq Təbabətində Rolu

Soğan min illərdir ki, xalq təbabətində müxtəlif xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsində istifadə olunur. Onun tərkibindəki fitonsidlər və uçucu kükürdlü maddələr mikrobları məhv edir, immun sistemini gücləndirir. Soğan soyuqdəymə, qrip, öskürək, boğaz ağrısı, bronxit, tonzillit, sinuzit və s. kimi tənəffüs yolu infeksiyalarının yüngülləşdirilməsində geniş istifadə olunur. Tez-tez soğan suyu, bal və ya limonla qarışdırılıb öskürəyə, səs tutulmasına, bronxial problemlərə qarşı içilir. Göz və qulaq ağrılarında, revmatizmdə, dəri xəstəliklərində soğan kompresləri, məlhəmləri tətbiq olunur. Hətta qədim dövrlərdə soğan orqanizmin ümumi təmizləyicisi kimi qəbul olunub. Soğanın tərkibindəki antioksidantlar və flavonoidlər xərçəng riskinin azaldılmasına kömək edir, ürək-damar xəstəliklərinin qarşısını alır, qan təzyiqinin normallaşmasına, damarların elastikliyinin qorunmasına səbəb olur. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, soğan insulinin təbii stimulyatorudur, şəkərli diabetin idarəsində, qan şəkərinin aşağı salınmasında köməkçi rol oynayır. Xalq arasında “hər gün bir baş soğan sağlamlığın açarıdır” deyimi təsadüfi deyil.

Soğanın Qida Sənayesində və İxracda Rolu

Azərbaycanda soğan həm daxili bazar üçün, həm də xarici ölkələrə ixrac üçün geniş istehsal olunur. Yerli bazarda müxtəlif soğan sortları və çeşidləri alıcıların seçimində önəmli rol oynayır. Son illərdə yüksək məhsuldarlıq və ixrac potensialı ilə seçilən Azərbaycan soğanı Rusiya, Gürcüstan, Yaxın Şərq, MDB ölkələri və Avropa bazarlarına çıxarılır. Qlobal miqyasda isə Hindistan, Çin, ABŞ, Meksika, İran və Türkiyə soğan ixracında lider sayılır. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafı, müasir texnologiyaların tətbiqi, fermerlərə dəstək və kənd təsərrüfatı siyasəti məhsulun keyfiyyətini və ixrac imkanlarını artırır. Qida sənayesində soğanın qurudulmuş, dondurulmuş, toz halında, konserv və marinad edilmiş formalarda da istehsalı geniş yayılıb. Bu, bir tərəfdən məhsulun saxlanma müddətini artırır, digər tərəfdən isə sənaye və ticarət üçün əlavə imkanlar yaradır.

Soğanın Məişətdə və Gündəlik Həyatda Faydaları

Soğan təkcə qida və təbabətdə yox, gündəlik məişətdə də geniş istifadə olunur. O, evdə havanın təmizlənməsində, mikrobların məhv edilməsində, hətta bəzən təbii boya və gigiyena vasitəsi kimi də rol oynayır. Qədimdən soğan dilimləri qrip və soyuqdəymə zamanı otağa qoyularaq mikrobların azaldılmasına kömək kimi qəbul olunub. Bəzi insanlar saçların və dərinin güclənməsi üçün soğan suyu ilə təbii maskalar hazırlayır, bəziləri isə bağbanlıqda zərərvericilərə qarşı təbii insektisid kimi istifadə edir. Soğan məişətdə pis qoxuları aradan qaldırmaq, təbii dezodorant effekti yaratmaq üçün də istifadə edilir. Yüksək antioksidant tərkibi sayəsində qida zəhərlənməsinin qarşısının alınmasında, bədəndə toksinlərin təmizlənməsində və immun sisteminin möhkəmləndirilməsində vacib rol oynayır.

Soğanın Zərər və Əks-Göstərişləri

Bütün faydalarına baxmayaraq, soğanın həddən artıq və ya düzgün istifadə edilməməsi müəyyən hallarda fəsadlara səbəb ola bilər. Mədə-bağırsaq həssaslığı olan, qastrit və mədə xorasından əziyyət çəkən insanlarda xam soğan qıcıqlanma və narahatlıq yarada bilər. Həddindən artıq miqdarda qəbul ürək yanmasına, şişkinliyə, ağız qoxusuna və bəzi allergik reaksiyalara səbəb ola bilər. Soğan bəzi dərmanlarla qarşılıqlı təsirə girə bilər, bu səbəbdən xroniki xəstəliyi olan şəxslər istifadə etməzdən əvvəl həkimlə məsləhətləşməlidirlər. Xüsusilə uşaq və yaşlılarda, hamilə və laktasiya dövründə istifadə qaydalarına diqqət yetirmək vacibdir. Hər bir halda, gündəlik rasionda orta miqdarda və balanslı istifadə soğanın faydalı təsirini maksimuma çatdırır.

Soğan qədimdən bəri insan həyatının ayrılmaz hissəsi olmuş, həm qida, həm də təbabət, məişət və kənd təsərrüfatı sahələrində unikal faydaları ilə seçilib. Onun tərkibindəki zəngin vitamin, mineral və fitonsidlər sağlamlıq üçün əvəzsizdir. Soğan Azərbaycan mətbəxinin və xalq təbabətinin əsas məhsullarındandır. Yetişdirilmə texnologiyasının təkmilləşməsi, yerli sortların və sənaye istehsalının inkişafı soğanın əhəmiyyətini getdikcə artırır. Hər bir Azərbaycan ailəsinin süfrəsində və bağçasında xüsusi yeri olan soğan, ölkənin kənd təsərrüfatında və ixrac potensialında da aparıcı roldadır. Sağlam və balanslı qidalanmanın, mətbəx zənginliyinin və xalq tibbinin vazkeçilməz simvolu olaraq, soğan gələcək nəsillərə də fayda verəcək unikal bitkidir.

Ən Çox Verilən Suallar