Qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) müasir vətəndaş cəmiyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Onlar sosial, iqtisadi, mədəni və ekoloji problemlərin həllində, ictimai təşəbbüslərin inkişafında mühüm rol oynayır. Azərbaycanda QHT yaratmaq üçün hüquqi çərçivə mövcuddur və hər bir vətəndaş və ya təşəbbüs qrupu müəyyən qaydaları izləməklə rəsmi olaraq qeyri-kommersiya fəaliyyətinə başlaya bilər. QHT yaratmaq istəyən şəxslər üçün bu proses ilk baxışdan mürəkkəb görünsə də, əslində hüquqi və təşkilati mərhələlərə əməl etməklə bu iş rahatlıqla həyata keçirilə bilər.
Qeyri-Hökumət Təşkilatı (QHT) Nədir?
Qeyri-hökumət təşkilatı – könüllü əsasda yaradılmış, mənfəət məqsədi güdməyən və ictimai fayda yönümlü fəaliyyət göstərən hüquqi şəxsdir. QHT-lər aşağıdakı sahələrdə fəaliyyət göstərə bilər:
- Təhsil və elm
- Mədəniyyət və incəsənət
- Sosial müdafiə və insan hüquqları
- Ətraf mühitin qorunması
- Sağlamlıq və sosial xidmətlər
- Regional inkişaf və ictimai təşəbbüslər
QHT-lər istər fiziki şəxslər (vətəndaşlar), istərsə də hüquqi şəxslər (şirkətlər və digər təşkilatlar) tərəfindən yaradılır və onların məqsədi cəmiyyətə fayda verməkdir, gəlir əldə etmək deyil.
QHT Yaratmaq Üçün Əsas Şərtlər
Azərbaycanda QHT-lərin yaradılması “Qeyri-Hökumət Təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Qanunilə tənzimlənir. Qanuna əsasən, QHT yaratmaq üçün aşağıdakı əsas şərtlər mövcuddur:
- Təşəbbüs qrupu: QHT yaratmaq üçün ən azı 2 nəfər (ictimai birliklər üçün 3 nəfər) təsisçi lazımdır.
- Vətəndaşlıq: Təsisçilər Azərbaycan vətəndaşı olmalı və ya ölkədə daimi yaşayan xarici vətəndaşlar ola bilər.
- Məqsəd: Təşkilatın fəaliyyəti kommersiya yönümlü olmamalı və ictimai məqsəd daşımalıdır.
- Nizamnamə və təsis protokolu: Təşkilatın fəaliyyəti bu sənədlər əsasında müəyyən edilir.
QHT Yaratmaq Mərhələləri
Təşəbbüs qrupunun formalaşdırılması
Əvvəlcə QHT yaratmaq istəyən şəxslər bir araya gələrək təsisçilər kimi qərar verməlidirlər. Bu şəxslər birlikdə aşağıdakıları hazırlamalıdır:
- QHT-nin adı və hüquqi ünvanı
- Fəaliyyət istiqaməti və məqsədlər
- Struktur (idarə heyəti, icra orqanı və s.)
- Üzvlük qaydaları və üzvlərin hüquq və vəzifələri
Nizamnamənin hazırlanması
Nizamnamə QHT-nin əsas hüquqi sənədidir. Bu sənəddə aşağıdakılar öz əksini tapmalıdır:
- Təşkilatın adı və hüquqi ünvanı
- Fəaliyyət sahəsi və məqsədləri
- İdarəetmə orqanlarının tərkibi və səlahiyyətləri
- Təsisçilər və onların hüquqları
- Üzvlük qaydaları (əgər təşkilat üzvlük əsaslıdırsa)
- Maliyyələşmə mənbələri
- Nizamnamə dəyişikliyi və ləğv prosedurları
Nizamnamə təsisçilərin hər biri tərəfindən imzalanmalıdır.
Təsis sənədlərinin hazırlanması
Aşağıdakı sənədlər hazırlanmalı və toplanmalıdır:
- Təsis protokolu
- Təsisçilərin şəxsiyyət vəsiqələrinin surətləri
- QHT-nin hüquqi ünvanını təsdiq edən sənəd (icarə müqaviləsi və ya razılıq məktubu)
- Nizamnamə (3 nüsxədə)
- Dövlət rüsumunun ödənildiyini təsdiq edən qəbz (20 manat)
Ədliyyə Nazirliyinə müraciət
Hazırlanmış sənədlərlə birlikdə Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinə müraciət edilir. QHT-nin qeydiyyatı ilə bağlı müraciət 30 iş günü ərzində araşdırılır.
Müraciət aşağıdakı yollarla təqdim oluna bilər:
- Ədliyyə Nazirliyinin mərkəzi ofisinə şəxsən
- “Elektron hökumət” portalı vasitəsilə onlayn
- Notarial qaydada təsdiqlənmiş poçt göndərişi ilə
Qeydiyyat Aldıqdan Sonra Atılmalı Addımlar
Əgər müraciət müsbət nəticələnərsə və QHT dövlət qeydiyyatına alınarsa, növbəti addımlar aşağıdakılardır:
Bank hesabının açılması
QHT hüquqi şəxs statusu aldıqdan sonra bankda hesab açmalıdır. Bu hesab vasitəsilə daxil olan ianələr, qrantlar və digər rəsmi maliyyələr idarə olunur.
Vergilər Nazirliyində qeydiyyat
QHT Vergilər Nazirliyində vergi ödəyicisi kimi qeydiyyata düşməlidir. Hətta gəlir əldə etməsə belə, vergi bəyannamələrinin təqdim olunması məcburidir.
Möhür və blankların hazırlanması
Təşkilat öz möhürünü, blank və digər atributlarını hazırlamalıdır. Bu, rəsmi sənədlərin dövriyyəsində istifadə olunur.
Qrant müqavilələrinin qeydiyyatı
QHT hər hansı qrant vəsaiti əldə etdikdə, bu maliyyə dəstəyi Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən qeydiyyata alınmalıdır. Qeydiyyatsız qrant istifadəsi qanunla qadağandır.
QHT-nin Maliyyələşmə Mənbələri
Qeyri-hökumət təşkilatları aşağıdakı yollardan maliyyə dəstəyi ala bilər:
- Üzvlük haqları (əgər tətbiq olunursa)
- Qrantlar (dövlət, beynəlxalq təşkilatlar və s.)
- Fiziki və hüquqi şəxslərin ianələri
- Xidmətlərdən əldə edilən gəlirlər (qanuni çərçivədə)
- Layihə və tender əsaslı maliyyələr
QHT-lər əldə etdikləri maliyyə vəsaitləri üzrə maliyyə hesabatı təqdim etməlidirlər. Həmçinin şəffaflıq və hesabatlılıq bu təşkilatların ictimai etimadını qorumaq üçün əsas şərtdir.
QHT-nin Fəaliyyət Sferasında Qanuni Məhdudiyyətlər
QHT-lər aşağıdakı hallarda hüquqi və inzibati məsuliyyətə cəlb oluna bilər:
- Siyasi partiyaların fəaliyyətində iştirak edərsə
- Dini təbliğat və ya qarşıdurma yaradan fəaliyyət göstərərsə
- Qanunsuz maliyyə vəsaiti cəlb edərsə
- Qrant müqavilələrini qeydiyyatdan keçirməzsə
Bu səbəbdən fəaliyyət göstərərkən Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi əsas götürülməlidir.
QHT Yaratmağın Üstünlükləri
- İctimai təsir: QHT-lər cəmiyyətin ehtiyaclarını gündəmə gətirərək müvafiq strukturlarda dəyişikliklərə səbəb ola bilər.
- Qrant alma imkanı: Beynəlxalq və yerli donorlar vasitəsilə maliyyə cəlb etmək mümkündür.
- Şəbəkələşmə: Digər QHT-lər və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq etmək fürsəti yaranır.
- Sosial məsuliyyət: Vətəndaş cəmiyyətinin güclənməsində aktiv iştirak etmək imkanı verir.
Qeyri-hökumət təşkilatının yaradılması məsuliyyətli, lakin faydalı və ictimai baxımdan dəyərli bir təşəbbüsdür. Bu proses müəyyən hüquqi və təşkilati mərhələlərdən ibarət olsa da, qaydalara əməl etməklə hər bir vətəndaş və ya təşəbbüs qrupu cəmiyyətə xidmət edən QHT yarada bilər. Əsas məqsəd mənfəət əldə etmək deyil, ictimai fayda verməkdir. Əgər bu məqsəd aydındırsa və fəaliyyət planı dəqiq qurulubsa, Azərbaycan qanunvericiliyi sizə bu təşkilatı yaratmaq üçün bütün imkanları təqdim edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Azərbaycanda ictimai birlik yaratmaq üçün ən azı 3 nəfər təsisçi tələb olunur. Fond yaratmaq üçün isə bir nəfər kifayətdir.
Nizamnamə, təsis protokolu, təsisçilərin şəxsiyyət vəsiqələrinin surətləri, hüquqi ünvanı təsdiq edən sənəd və dövlət rüsumunun ödənildiyinə dair qəbz hazırlanmalıdır.
Qeyri-hökumət təşkilatları Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınır.
QHT qeydiyyatı üçün dövlət rüsumu 2025-ci il üçün 20 manat təşkil edir və ödəniş bank vasitəsilə həyata keçirilir.
Qanuna əsasən, müraciətdən sonra Ədliyyə Nazirliyi 30 iş günü ərzində sənədləri yoxlayaraq qərar verir.
QHT bank hesabı açmalı, Vergilər Nazirliyində qeydiyyata düşməli, möhür hazırlatmalı və qrant müqavilələrini rəsmi qeydiyyatdan keçirməlidir.
Təhsil, sosial müdafiə, ekologiya, insan hüquqları, mədəniyyət, səhiyyə və digər ictimai faydalı sahələrdə fəaliyyət göstərmək mümkündür.
QHT yalnız Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçmiş qrant müqavilələri əsasında maliyyə qəbul edə bilər. Qeydiyyatsız qrantlar qanunsuz hesab olunur.
Xeyr, QHT-lər mənfəət əldə etmək məqsədi güdən fəaliyyətlə məşğul ola bilməz. Onların məqsədi ictimai fayda və sosial xidmətlərdir.
Bəli, hüquqşünaslar və hüquqi yardım mərkəzləri vasitəsilə QHT-nin yaradılması və idarə olunması üzrə məsləhətlər almaq mümkündür. Bu, sənədlərin düzgün hazırlanması üçün vacibdir.
