Yəmən Şəhəri: Tarix, İqtisadiyyat, Sosial Reallıqlar

Yəmən qədim sivilizasiyaların və karvan yollarının kəsişdiyi, Asiya və Afrikanı, Qırmızı dənizlə Hind okeanını birləşdirən strateji məkanda yerləşən ölkədir. Ərəbistan yarımadasının cənubunda geniş ərazini əhatə edən Yəmən, əhali sayına görə yarımadanın ikinci böyük dövləti hesab edilir. Əhalisinin sayı 30,2 milyon nəfərdir. Paytaxtı Səna şəhəri olan bu ölkə əsrlər boyu həm ticarət yollarının qoruyucusu, həm də müxtəlif mədəniyyətlərin və dinlərin qarşılaşdığı unikal bir məkan kimi tarixə düşüb. Yəmənin yerləşdiyi ərazi xüsusilə Babül-Məndəb boğazına yaxınlığı ilə diqqət çəkir. Bu boğaz Qırmızı dəniz ilə Hind okeanını birləşdirir və bu səbəbdən ölkənin geosiyasi əhəmiyyəti son dərəcə yüksək qiymətləndirilir. Yəmənin 528 min kvadrat kilometr ərazisi bir tərəfdən dağlıq bölgələr, digər tərəfdən isə sahil düzənlikləri və geniş əkin sahələri ilə zəngindir. Lakin ölkədə təhlükəsizlik vəziyyəti hazırda olduqca gərgindir, bir sıra dövlətlər Yəməni təhlükəli ölkələr siyahısına daxil edib və buraya səyahəti məsləhət görmürlər.

Yəmənin Coğrafi və Strateji Mövqeyi

Yəmənin coğrafi mövqeyi onu regionun ən önəmli ölkələrindən birinə çevirir. Asiyanın cənub-qərbində yerləşən bu ölkə Qırmızı dənizin sahilində uzanır və Babül-Məndəb boğazı vasitəsilə Afrika ilə birbaşa əlaqə saxlayır. Bu boğaz dünya ticarətinin, xüsusən də neft və qaz daşımalarının əsas keçid nöqtələrindən biri hesab olunur. Yəmənin strateji əhəmiyyəti məhz bu keçid üzərində yerləşməsi ilə bağlıdır. Tarixən burada müxtəlif xalqlar və mədəniyyətlər məskunlaşıb, ticarət yollarının kəsişdiyi məkanda müxtəlif karvanlar, tacirlər, səyyahlar gəlib-gedib. Yəmənin müxtəlif iqlim zonaları – dağlıq, səhralıq və sahil düzənlikləri ölkədə həm əkinçilik, həm də heyvandarlıq üçün əlverişli şərait yaradıb. Yəmənin Qırmızı dəniz və Hind okeanı akvatoriyasına yaxınlığı, həmçinin zəngin dəniz sərvətləri ölkənin iqtisadi potensialına təsir göstərir. Lakin son onilliklərdə siyasi qeyri-sabitlik və hərbi qarşıdurmalar ölkənin potensialından tam istifadə etməyə imkan vermir.

Dini Vəziyyət və Sosial Struktur

Yəmən müsəlman ölkəsidir və burada əhalinin böyük əksəriyyəti sünni məzhəbinə mənsubdur. Lakin Səudiyyə Ərəbistanı ilə sərhəd bölgələrdə şiə icmalar da yaşayır. Bu dini müxtəliflik ölkənin sosial strukturunda və siyasi münasibətlərində mühüm rol oynayır. Son illərdə məhz məzhəblərarası ziddiyyətlər Yəməndə silahlı toqquşmalara və vətəndaş müharibəsinə səbəb olub. Əhalinin əksəriyyəti kənd yerlərində, ənənəvi həyat tərzi sürür. Ailə bağları, tayfa və klan münasibətləri cəmiyyətin əsasını təşkil edir. İslam dəyərləri gündəlik həyatda, məişətdə, ictimai münasibətlərdə özünü aydın göstərir. Əhalinin təhsili və sosial təminatı ilə bağlı ciddi problemlər mövcuddur. Qadınların cəmiyyətdə rolu əsasən ailə və ev təsərrüfatı ilə məhdudlaşır, kənd yerlərində isə qadınların əmək fəaliyyəti daha aktivdir. Yəməndə mədəni irs, tarix, xalq ədəbiyyatı və dini ənənələr əhali arasında güclü bağlılıq yaradıb.

Yəməndə Ticarət: Tarixi İpək Yolundan Müasir Bazarlaradək

Yəmən coğrafi mövqeyinə görə tarix boyu Şərqlə Qərbi birləşdirən ən mühüm ticarət yollarının kəsişməsində yerləşmişdir. Qədim zamanlarda burada fəaliyyət göstərən karvan yolları təkcə İpək Yolu deyil, həm də ədviyyat, qəhvə və inci ticarətinin əsas tranzit nöqtələrindən biri kimi tanınırdı. Babül-Məndəb boğazı vasitəsilə Asiya və Afrika arasında daimi əmtəə və insan axını olub. Səna, Ədən, Mukalla kimi şəhərlər Yəmənin ticarət mərkəzləri kimi tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə Səna və Ədən limanı uzun müddət ərzində Yaxın Şərqdə ticarətin mərkəzi hesab olunurdu. Müasir dövrdə Yəməndə ticarətin əsas istiqamətləri kənd təsərrüfatı məhsulları, balıqçılıq, tekstil, əl işləri və qəhvə ixracıdır. Qəhvə Yəmənin dünya bazarında adını məşhur edən ənənəvi məhsuldur – “Mokka” adlanan növ məhz buradan ixrac olunur. Paytaxt Səna şəhərində və digər iri şəhərlərdə bir-birindən fərqli bazarlar, ənənəvi karvansaralar və müasir ticarət mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Lakin son illərdə siyasi qeyri-sabitlik, silahlı qarşıdurmalar, sanksiyalar və təhlükəsizlik problemləri səbəbindən Yəməndə ticarət və iqtisadi həyat xeyli zəifləyib. İdxal və ixrac imkanları azalıb, bizneslər və bazarlar ciddi çətinliklərlə üzləşir. Bütün bunlara baxmayaraq, ölkənin qədim bazarları və ticarət ruhu bu gün də Yəmən xalqının mədəniyyətində və gündəlik həyatında yaşayır.

Yəməndə İstirahət Zonaları: Tarix, Mədəniyyət və Ekzotika

Yəmən zəngin mədəni irsi, qədim şəhərləri və ekzotik mənzərələri ilə seçilən bir ölkədir. Hərçənd müasir dövrdə təhlükəsizlik problemləri səbəbindən ölkəyə xarici turist axını kəskin azalıb, yerli əhali və azsaylı səyyahlar üçün unikal istirahət zonaları mövcuddur. Yəməndə ən məşhur istirahət zonaları arasında Səna şəhərinin qədim məhəllələri, Ədən limanı, Hadramaut vadisi, Socotra adası və Taiz şəhəri xüsusi yer tutur. Səna şəhərinin UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmiş köhnə şəhər hissəsi, unikal memarlığı və dar küçələri ilə turistləri heyran edir. Burada yerləşən qədim karvansaralar, ənənəvi çay evləri, bazarlar, yerli sənətkarlıq nümunələri şəhərin koloritini tamamlayır. Ədən limanı və ətrafındakı çimərliklər isə Aralıq dənizi atmosferini xatırladır. Socotra adası dünyanın ən ekzotik istirahət yerlərindən biri sayılır; burada rast gəlinən nadir flora və fauna, ağ qumlu çimərliklər və əfsanəvi Dragon Blood ağacı adanı təbiətsevərlər üçün cəlbedici edir. Hadramaut vadisi isə öz torpaqdan tikilmiş çoxmərtəbəli evləri və sakit atmosferi ilə seçilir. Yəməndə istirahət zonaları, əsasən, tarixi-mədəni məkanlar, təbii parklar, çimərliklər və dağ kurortları ilə təmsil olunur. Təhlükəsizliklə bağlı məhdudiyyətlər olsa da, yerli əhali üçün bu məkanlar gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsidir və Yəmənin turizm potensialını qoruyub saxlayır.

Yəmənin Təbiəti: Ekzotik İqlimlər və Unikal Biomüxtəliflik

Yəmən öz unikal təbiəti və ekzotik biomüxtəlifliyi ilə fərqlənir. Ərəbistan yarımadasının cənubunda yerləşən ölkənin iqlimi və relyefi son dərəcə müxtəlifdir. Qırmızı dəniz və Hind okeanı sahillərində isti, rütubətli subtropik iqlim hakimdir, ölkənin mərkəzi hissəsində isə yüksək dağlıq ərazilər və vadilər mövcuddur. Bu bölgələrdə qışda temperatur gecələr sıfıra yaxınlaşa bilər, yayda isə mülayim olur. Socotra adası Yəmənin ən möcüzəvi təbiət məkanlarından biridir – burada 800-dən çox bitki və heyvan növü yalnız bu adaya xasdır. Ən məşhur flora nümunəsi “Dragon Blood Tree” – Əjdaha qanı ağacıdır. Hadramaut vadisində qədim çay dərələri, torpaqdan tikilmiş qala və evlər, palma bağları Yəmənin qeyri-adi landşaftına xüsusi gözəllik verir. Dəniz sahillərində balıqçılıq və dalğıclıq üçün əlverişli şərait var, ölkənin içərilərində isə kənd təsərrüfatı üçün münbit torpaqlar mövcuddur. Dağlıq ərazilərdə terrasa tipli əkin sahələri və su kanalları kənd yerlərindəki həyatın əsas atributudur. Yəmənin biomüxtəlifliyi, həmçinin quşların miqrasiyası, nadir sürünən və məməlilərin yaşaması baxımından da diqqətəlayiqdir. Təəssüf ki, son illərdə müharibə, yoxsulluq və ekoloji problemlər Yəmənin təbii sərvətlərinin qorunmasına mənfi təsir göstərir. Bununla belə, ölkə öz ekzotik təbiəti və unikal landşaftları ilə dünya təbiətsevərlərinin diqqətini cəlb etməkdə davam edir.

Yəmən İqtisadiyyatı: Əsas Sektorlar və Resurslar

Yəmən iqtisadiyyatı əkinçilik və heyvandarlığa əsaslanır. İşləyən əhalinin 71,5 faizi kənd təsərrüfatında çalışır. Taxıl, pambıq, xurma, banan, darı, qəhvə, meyvə və tərəvəz əsas kənd təsərrüfatı məhsullarıdır. 1992-ci ildə ölkədə 820 min ton taxıl, 320 min ton meyvə, 560 min ton tərəvəz istehsal olunub. Heyvandarlıq sahəsində də inkişaf nəzərəçarpacaqdır: 1,2 milyon baş inək, 3,85 milyon baş qoyun, 2,25 milyon baş keçi, 100 min baş dəvə qeyd olunur. Yəmənin dəniz sərvətləri də diqqətəlayiqdir: 1991-ci ildə 86 min ton balıq və dəniz məhsulları ovlanıb. Şimali Yəməndə duz, Cənubi Yəməndə isə neft və təbii qaz hasil olunur. 1992-ci ildə 69 milyon barel neft hasilatı qeydə alınıb. Ölkənin neft ehtiyatları 2 milyard 10 milyon barel, təbii qaz ehtiyatları isə 430 milyard kubmetr olaraq göstərilir. Bununla belə, Yəmən sənaye və texnoloji baxımdan zəif inkişaf etmişdir və ölkədə yüksək səviyyədə işsizlik, yoxsulluq və sosial problemlər mövcuddur. Əhalinin böyük hissəsi öz dolanışığını kənd təsərrüfatı və balıqçılıqdan təmin edir.

Siyasi Vəziyyət və Vətəndaş Müharibəsi

Yəməndə siyasi vəziyyət son onilliklərdə olduqca qeyri-sabitdir. Ölkədə 2004-cü ildən etibarən silahlı toqquşmalar, vətəndaş müharibəsi davam edir. İmam Əbdül Malek əl-Husinin rəhbərlik etdiyi şiə üsyançıları rəsmi hakimiyyətə qarşı çıxaraq şimal bölgələrdə – əsasən Saada əyalətində silahlı mübarizə aparırlar. Bu qarşıdurmada üsyançılar İran və “Hizbullah” tərəfindən dəstəklənirlər. Dini və siyasi ziddiyyətlər, klan münasibətləri və xarici təsirlər nəticəsində Yəməndə stabillik uzun müddətdir ki, bərpa olunmur. 2012-ci ildə yeni prezident Əbdürəba Hadi Səna şəhərində təntənəli şəkildə inaqurasiya olunsa da, vətəndaş müharibəsi və terror təhlükəsi ölkədə gündəlik həyatın bir parçasına çevrilib. Sülh prosesləri və barışıq təşəbbüsləri dəfələrlə uğursuzluqla nəticələnib. Hazırda Yəmən beynəlxalq humanitar təşkilatların diqqət mərkəzindədir və əhali kütləvi şəkildə sosial yardıma ehtiyac duyur.

Turizm və Təhlükəsizlik Problemləri

Yəmən zəngin tarixi və mədəni irsi ilə tanınır. Səna şəhəri, qədim Şibam qəsəbəsi və digər yerlər UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxildir. Qədim memarlıq, qala və məscidlər, arxeoloji abidələr ölkəni turistlər üçün maraqlı etsə də, son illərdə təhlükəsizlik problemləri Yəmənin turizm potensialının istifadə olunmasına ciddi maneə törədir. Bir sıra ölkələr öz vətəndaşlarına Yəmənə səyahət etməyi qadağan edir və burada baş verən turist oğurluqları, terror təhlükəsi və silahlı qarşıdurmalar bu ölkəni səyahət üçün ən təhlükəli regionlardan birinə çevirir. Son illərdə xüsusilə xarici vətəndaşların oğurlanması və terror hadisələri ölkəyə səfərləri minimuma endirib. Turizm sənayesinin inkişafı üçün sülh və sabitlik əsas şərtdir. Hazırda Yəmən yalnız yerli turistlər və humanitar təşkilatların işçiləri üçün açıqdır.

Xarici Siyasət və Beynəlxalq Əlaqələr

Yəmən beynəlxalq aləmdə əsasən ərəb və müsəlman ölkələri ilə əməkdaşlıq edir. 26 iyun 2014-cü ildə Yəmən Ümumdünya Ticarət Təşkilatının tam hüquqlu üzvü olmuşdur. Bununla belə, ölkədəki qeyri-sabitlik və silahlı qarşıdurmalar xarici siyasətə və beynəlxalq münasibətlərə də mənfi təsir göstərir. Yəmən hökuməti beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı, humanitar yardımları və iqtisadi dəstəyi vacib hesab edir. Ölkənin iqtisadi və sosial inkişafı üçün beynəlxalq əməkdaşlıq və xarici investisiya imkanları hələ ki, tam reallaşmayıb. Yəmənin strateji mövqeyi və təbii sərvətləri regionda aparıcı dövlətlərin maraq dairəsindədir. Buna baxmayaraq, daxili qarşıdurmalar və qeyri-sabitlik Yəmənin potensialından tam istifadə etməyə imkan vermir.

Yəmən tarix və mədəniyyət baxımından zəngin, strateji baxımdan önəmli, lakin müasir dövrdə siyasi və sosial problemlər içində olan bir dövlətdir. Ərəbistan yarımadasının cənubunda yerləşən bu ölkə qədim karvan yollarının, ticarət marşrutlarının, mədəni və dini müxtəlifliyin məkanı kimi xüsusi yer tutur. Qırmızı dəniz və Hind okeanına çıxışı, Babül-Məndəb boğazı üzərində yerləşməsi Yəməni regionun və dünyanın diqqət mərkəzinə çevirir. Buna baxmayaraq, uzun illərdir davam edən vətəndaş müharibəsi, dini və siyasi ziddiyyətlər, iqtisadi və sosial problemlər ölkənin inkişafına mane olur. Əhali əsasən kənd təsərrüfatı və balıqçılıqla məşğul olur, neft və qaz hasilatı isə iqtisadiyyatın mühüm hissəsini təşkil edir. Yəmənin potensialı böyük olsa da, təhlükəsizlik problemləri, yoxsulluq və qeyri-sabitlik ölkənin gələcəyinə kölgə salır. Yəmənin sülh və inkişaf yoluna qədəm qoyması üçün beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyinə və daxili barışa ehtiyacı var. Əhalinin rifahı, gənc nəslin təhsili və sosial müdafiəsi, qadınların hüquqları və cəmiyyətin sabitliyi Yəmənin gələcək inkişafı üçün əsas hədəflər olmalıdır. Azərbaycan oxucusu üçün Yəmən təkcə coğrafi və siyasi reallıq deyil, həm də böyük mədəni irsin və insan faciəsinin simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar