Təbiətin insan sağlamlığına bəxş etdiyi saysız nemətlər arasında bitki aləminin zənginliyi xüsusilə seçilir. Hər bir xalqın mətbəx və təbabət ənənəsində xüsusi yer tutan, həm ətirli, həm şəfalı otlar və ədviyyatlar var ki, onlardan biri də bibəriyyədir. Azərbaycan torpağında qədimdən istifadə edilən bibəriyyə yalnız ədviyyat deyil, həm də xalq təbabətinin, təbii kosmetologiyanın, eləcə də gündəlik mətbəxin ayrılmaz hissəsidir. Onun tarixi, bioloji xüsusiyyətləri, müalicəvi gücü və praktiki tətbiq sahələri dərin elmi araşdırmalar və xalq təcrübəsi ilə zəngindir. Bibəriyyə, həmçinin, Azərbaycanlı ailələrdə ən çox rast gəlinən, fərqli ləzzət və şəfa mənbəyi kimi nəsildən-nəslə ötürülən bir nemətdir.
Bibəriyyənin botaniki xüsusiyyətləri
Bibəriyyə (latınca: Rosmarinus officinalis) – dodaqçiçəklilər (Lamiaceae) fəsiləsinə aid, həmişəyaşıl, çoxillik kol bitkisidir. Mənşəyi Aralıq dənizi hövzəsi olan bibəriyyə, indi dünyanın bir çox bölgəsində, o cümlədən Azərbaycanın aran və dağətəyi rayonlarında becərilir. Bitkinin boyu 1-2 metrə qədər çatır, yarpaqları iynəvari, rəngi yaşıl-bozumtul, səthi parlaq və ətirlidir. Bibəriyyənin çiçəkləri ağ, mavi və ya bənövşəyi rəngdə olur, may-iyun aylarında açılır və bal arıları üçün çox yaxşı nektar mənbəyidir.
Bitkinin kökü güclü və dərin olur, torpağın aşağı qatlarından su və mineral maddələri sorur. Bibəriyyə quraqlığa dözümlü, günəşli yerlərdə və yüngül, azca qələvi torpaqlarda daha yaxşı inkişaf edir. Bioloji quruluşuna görə, həm əkində, həm də bəzək bitkisi kimi yetişdirilə bilər.
Bibəriyyənin tarixi və etnoqrafik dəyəri
Bibəriyyənin tarixi qədim Misir, Roma və Yunanıstan sivilizasiyalarına gedib çıxır. Antik dövrlərdə bu bitki həm məbədlərdə müqəddəs tütsü, həm də şəfa mənbəyi kimi istifadə olunurdu. Qədim yunanlar və romalılar bibəriyyəni yaddaşı və zehnin gücləndirilməsi üçün yandırırdılar. Şərqdə, xüsusilə də türk və ərəb təbabətində bibəriyyə həm də antiseptik, ürək-damar sistemi üçün tonusverici, iltihabəleyhinə vasitə kimi məşhur olub.
Azərbaycan mətbəxində və xalq təbabətində bibəriyyə ənənəvi bitkilərdən biridir. Xüsusilə kənd yerlərində yaşlı nəsil bu bitkini təbii aptek hesab edərək müxtəlif dəmləmələr, yağlar, mazlar və ədviyyatlar hazırlayıb. Həmçinin xalq inancında bibəriyyənin pis ruhları qovduğu, evi, ailəni pislikdən qoruduğu söylənilib.
Bibəriyyənin kimyəvi tərkibi və qidalandırıcı dəyəri
Bibəriyyə yarpaqları və budaqları efir yağları, flavonoidlər, taninlər, üzvi turşular, antioksidantlar, C, A, B6, B2, K vitaminləri, dəmir, kalsium, maqnezium, fosfor və digər faydalı elementlərlə zəngindir. Efir yağının əsas komponentləri kamfor, sineol, borneol və rozmarin turşusudur. Bu kimyəvi maddələr bitkiyə xüsusi ətir, acımtıl-təravətli dad və şəfa verici təsir bəxş edir.
Bibəriyyənin əsas kimyəvi komponentləri
| Komponent | Miqdarı (100 qramda) | Faydası |
|---|---|---|
| Efir yağı | 1-2% | İltihabəleyhinə, sakitləşdirici |
| Vitamin C | 21-22 mq | Antioksidant, immuniteti gücləndirir |
| Dəmir | 6-7 mq | Qan azlığının qarşısını alır |
| Kalsium | 300-320 mq | Sümükləri möhkəmləndirir |
| Maqnezium | 90-95 mq | Sinir sistemini gücləndirir |
Bibəriyyənin xalq təbabətində istifadəsi
Bibəriyyənin xalq təbabətində istifadəsi çox genişdir. Onun dəmləməsi və ekstraktı ürək-damar sisteminin gücləndirilməsi, qan dövranının yaxşılaşdırılması, əsəb pozğunluğunun aradan qaldırılması, bronxial astma və soyuqdəymədə bəlğəmgətirici kimi tətbiq edilir. Bibəriyyə çayı mədə-bağırsaq problemlərində, həzm prosesinin tənzimlənməsində, qaz və köpə qarşı da faydalı sayılır.
Bəzi xalq reseptlərində bibəriyyə yarpaqlarının su ilə qaynadılması ilə əldə olunan dəmləmə revmatizm, oynaq ağrıları, əzələ spazmları zamanı xarici şəkildə də istifadə olunur. Efir yağı antiseptik və yarasağaldıcı təsirə malikdir, dəri problemlərində, saç tökülməsində və soyuqdəymədə tətbiq edilir.
Kulinariyada bibəriyyənin yeri
Bibəriyyə ədviyyat kimi Avropa, Aralıq dənizi və Yaxın Şərq mətbəxlərində xüsusi populyarlıq qazanıb. Azərbaycan mətbəxində isə toyuq, quzu, balıq yeməkləri, kartof, tərəvəz qızartmaları, marinadlar, şorbalar, souslar və hətta çaylara əlavə edilə bilir. Bibəriyyə yeməklərə təravət, xoş acılıq və ətir bəxş edir, onları daha həzmli və faydalı edir.
Mətbəxdə bibəriyyə həm təzə, həm də qurudulmuş şəkildə istifadə oluna bilər. Bəzən bibəriyyə yarpaqları salatlara, çörək xəmirinə, sirkə və yağlara əlavə olunur. Marinadlarda, xüsusilə də ət və balıq üçün bibəriyyə yeməyin saxlanma müddətini uzadır, bakteriyaların inkişafının qarşısını alır.
Bibəriyyənin əczaçılıq və kosmetologiyada tətbiqi
Bibəriyyənin əczaçılıq sənayesində tətbiqi əsasən efir yağının aktiv komponentləri ilə bağlıdır. Onun əsasında hazırlanan yağlar, mazlar, şampunlar, saç və dəri maskaları, massaj kremləri geniş yayılıb. Bibəriyyə efir yağı dəriyə elastiklik, təmiz görünüş bəxş edir, mikrob və göbələklərə qarşı təsir göstərir, saç köklərini möhkəmləndirir.
Aptekdə satılan bibəriyyə əsaslı preparatlar qanda şəkərin tənzimlənməsi, metabolizmin sürətlənməsi, immunitetin artırılması üçün təyin olunur. Müasir kosmetologiyada isə bibəriyyə yağının antioksidant və yaşlanma əleyhinə təsiri yüksək qiymətləndirilir.
Bibəriyyənin becərilməsi və ev şəraitində yetişdirilməsi
Bibəriyyə iqlim şəraitinə görə həm açıq torpaqda, həm də saksıda rahatlıqla yetişdirilə bilər. O, günəşli yerləri və yaxşı drenajlı torpağı sevir. Bitkinin toxumla və ya şaxə ilə çoxaldılması mümkündür. Yazda və ya payızda əkilən bibəriyyə 2-3 ayda cücərir və böyüyür.
Ev şəraitində bibəriyyə üçün dərin qab, qumlu və yüngül torpaq, müntəzəm, lakin az suvarma lazımdır. Yayda açıq havada, qışda isə isti otaqda saxlamaq məsləhətdir. Bibəriyyənin yarpaqları və gövdəsi istənilən vaxt yığıla və qurudula bilər.
Sağlamlıq üçün istifadə zamanı ehtiyat tədbirləri
Bibəriyyə ümumilikdə təhlükəsiz bitki sayılsa da, ondan istifadə edərkən bəzi ehtiyat tədbirləri də vacibdir. Qandurulma preparatı qəbul edənlər, hamilə və süd verən qadınlar, yüksək təzyiqdən əziyyət çəkənlər bibəriyyədən yalnız həkim məsləhəti ilə istifadə etməlidir. Efir yağı uşaqlara və hamilə qadınlara xarici tətbiq zamanı ehtiyatla verilməlidir.
Bibəriyyənin istifadə sahələri və təsiri
| İstifadə sahəsi | Əsas təsir və fayda |
|---|---|
| Tibb | Antiseptik, iltihabəleyhinə, immunitet gücləndirici |
| Qida | Ədviyyat, ləzzət artırıcı, mətbəx dekoru |
| Kosmetika | Antioksidant, yaşlanma əleyhinə, dəri və saç baxımı |
| Aromaterapiya | Sakitləşdirici, beyin aktivliyini artırıcı |
Bibəriyyə Azərbaycan xalqının həyatında və sağlamlığında əvəzsiz yeri olan təbii sərvətdir. Onun bənzərsiz ətri, şəfalı təsiri, mətbəxdə və təbabətdə geniş istifadəsi bu bitkini nəslin yaddaşına, gündəlik istifadəyə, elmi və mədəni irsə çevirmişdir. Bibəriyyə təbiətə hörmətin, sağlam həyat tərzinin və xalq müdrikliyinin təcəssümü kimi yaşayır və gələcək nəsillərə ötürülür.
Ən Çox Verilən Suallar
Bibəriyyə (Rosmarinus officinalis) dodaqçiçəklilər (Lamiaceae) fəsiləsinə aid, həmişəyaşıl, ətirli və müalicəvi xüsusiyyətlərə malik çoxillik bitkidir.
Bibəriyyə immuniteti gücləndirir, iltihabəleyhinə, antiseptik, antioksidant təsir göstərir, həzmi yaxşılaşdırır, əsəb sistemini sakitləşdirir və bədəni enerji ilə təmin edir.
Bibəriyyənin dəmləməsi əsəb pozuntusu, həzm problemləri, revmatizm, bronxial xəstəliklər, baş ağrısı və soyuqdəymə zamanı daxili və xarici şəkildə istifadə olunur.
Bibəriyyə qan dövranı zəifliyi, arterial təzyiq, stress, həzm pozğunluğu, oynaq ağrıları və dəri problemlərində profilaktik vasitə kimi tövsiyə edilir.
Bibəriyyə təzə və qurudulmuş şəkildə ət, toyuq, balıq, tərəvəz yeməklərinə, şorba və souslara, çaya, marinadlara və salatlara əlavə edilir.
Bibəriyyə yağı saç tökülməsinə qarşı, dəri problemlərində, akne və qırışların qarşısını almaq üçün maska, krem, şampun və losyonların tərkibində istifadə olunur.
Bəli. Hamilə və süd verən qadınlar, qandurulucu dərman qəbul edənlər, yüksək təzyiqdən əziyyət çəkənlər bibəriyyədən yalnız həkim məsləhəti ilə istifadə etməlidirlər.
Bibəriyyə günəşli, yüngül və yaxşı qurudulan torpaqda həm açıq, həm də saksıda asanlıqla yetişdirilə bilər. Müntəzəm, lakin az suvarma və torpağın havalandırılması vacibdir.
Bibəriyyədə efir yağları (kamfor, sineol, borneol), flavonoidlər, vitamin C, dəmir, kalsium, maqnezium və müxtəlif antioksidantlar çoxdur.
1 çay qaşığı qurudulmuş bibəriyyə yarpağı 200 ml qaynar suda 7-10 dəqiqə dəmlənir, süzülüb içilir. Bu çay orqanizmi gücləndirir və sakitləşdirici təsir göstərir.
