XX əsrin ortalarında dünya siyasəti böyük dəyişikliklərə səhnə oldu. İkinci Dünya Müharibəsi bəşəriyyətin yaddaşına silinməz izlər buraxdı, milyonlarla insan həyatını itirdi, şəhərlər dağıldı və xalqlar dərin fəlakətlə üz-üzə qaldı. Müharibənin yaratdığı bu dəhşətli mənzərə dövlətləri gələcəkdə oxşar faciələrin qarşısını almaq üçün beynəlxalq əməkdaşlıq mexanizmi qurmağa sövq etdi. Bu məqsədlə 1945-ci ildə dünyanın aparıcı ölkələri bir araya gələrək Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) təməlini qoydular.
BMT-nin yaranma ideyası yalnız müharibənin bitməsindən sonra formalaşmadı, əslində onun əsası hələ müharibə illərində atılmışdı. Müxtəlif beynəlxalq konfranslar, danışıqlar və sənəd layihələri vasitəsilə dövlətlər yeni təşkilatın strukturu, prinsipləri və məqsədləri barədə razılığa gəldilər. 26 iyun 1945-ci ildə San-Fransisko Konfransında qəbul edilən BMT Nizamnaməsi 24 oktyabr 1945-ci ildə qüvvəyə mindi. Bu tarix indi BMT-nin rəsmi yaranma günü kimi qəbul olunur və hər il dünyada “BMT Günü” kimi qeyd edilir.
Təşkilatın yaradılması dünya tarixi üçün mühüm dönüş nöqtəsi idi. O, dövlətlər arasında sülhü qorumaq, beynəlxalq təhlükəsizliyi təmin etmək, insan hüquqlarını müdafiə etmək və iqtisadi-sosial inkişafı təşviq etmək kimi çoxşaxəli missiyalarla fəaliyyətə başladı. Müharibə illərində yaşanan faciələr və beynəlxalq əməkdaşlığın zəruriliyi BMT-nin əsasını möhkəmləndirən amillər oldu.
BMT yalnız böyük dövlətlərin deyil, həm də kiçik ölkələrin maraqlarını müdafiə etməyi qarşısına məqsəd qoydu. Onun fəaliyyəti təkcə siyasi müstəvidə deyil, həm də humanitar, iqtisadi və mədəni sahələrdə qlobal əməkdaşlığın güclənməsinə xidmət etdi. Təşkilatın yaranması ilə dünya birliyi beynəlxalq hüquqa əsaslanan yeni bir sistem qurmaq imkanı əldə etdi. Bu sistemin əsasında dövlətlərin bərabərliyi, suverenliyi və qarşılıqlı hörmət prinsipləri dayanırdı.
BMT-nin yaranma tarixi və prosesi
1. BMT ideyasının formalaşması
İkinci Dünya Müharibəsinin gedişində böyük dövlətlər gələcək beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin qurulması məsələsini gündəmə gətirdilər. 1941-ci ildə imzalanan Atlantik Xartiyası müharibədən sonrakı dünya nizamının əsas prinsiplərini müəyyənləşdirdi. Bu sənəddə xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ, iqtisadi əməkdaşlıq və beynəlxalq sülhün təmin olunması kimi müddəalar yer alırdı.
Atlantik Xartiyasının qəbulundan sonra ABŞ, Böyük Britaniya, SSRİ və Çin kimi dövlətlər yeni beynəlxalq təşkilatın yaradılması ilə bağlı intensiv müzakirələr apardılar. 1943-cü ildə keçirilən Moskva Konfransında “Ümumdünya Təşkilatı” anlayışı ilk dəfə rəsmi sənədlərə daxil edildi.
2. San-Fransisko Konfransı və Nizamnamənin imzalanması
1945-ci ilin aprelində 50 ölkənin nümayəndələri San-Fransiskoda toplaşaraq BMT Nizamnaməsinin layihəsini müzakirə etdilər. Konfransda təşkilatın strukturu, səlahiyyətləri və fəaliyyət prinsipləri müəyyənləşdirildi. 26 iyun 1945-ci ildə Nizamnamə 50 ölkə tərəfindən imzalandı, sonradan Polşa da sənədi təsdiqləyərək imzalayan dövlətlərin sayını 51-ə çatdırdı. Nizamnamənin qüvvəyə minməsi üçün onu imzalayan dövlətlərin əksəriyyəti, o cümlədən təhlükəsizlik şurasının beş daimi üzvü ratifikasiya etməli idi.
BMT-nin rəsmi yaranma tarixi
BMT Nizamnaməsi ratifikasiya prosedurlarının tamamlanmasından sonra 24 oktyabr 1945-ci ildə qüvvəyə mindi. Bu tarix təşkilatın rəsmi yaranma günü hesab olunur. Həmin günün seçilməsi təsadüfi deyildi – çünki bu, beynəlxalq hüquqa əsaslanan yeni sistemin işə düşməsi demək idi.
BMT Günü dünyanın bir çox ölkəsində xüsusi tədbirlərlə qeyd edilir. Bu tədbirlərdə sülhün əhəmiyyəti, beynəlxalq əməkdaşlıq və insan hüquqlarının qorunması kimi mövzular ön plana çıxır. Bu tarix həm də beynəlxalq münasibətlər tarixində yeni bir mərhələnin başlanğıcını simvolizə edir.
BMT-nin əsas məqsədləri
BMT-nin fəaliyyət istiqamətləri Nizamnamənin 1-ci maddəsində dəqiq ifadə olunub. Əsas məqsədlərdən biri beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyi qorumaqdır. Bu məqsədə çatmaq üçün təşkilat mübahisələrin sülh yolu ilə həlli, silahsızlanma təşəbbüsləri və qarşılıqlı etimad mühitinin yaradılması istiqamətində fəaliyyət göstərir.
Digər mühüm məqsəd xalqlar arasında dostluq münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi və insan hüquqlarının müdafiəsidir. BMT həmçinin iqtisadi, sosial və mədəni sahələrdə beynəlxalq əməkdaşlığı təşviq etməklə dövlətlərin dayanıqlı inkişafına töhfə verir.
BMT-nin strukturu
BMT Nizamnaməsinə görə, təşkilatın altı əsas orqanı mövcuddur: Baş Assambleya, Təhlükəsizlik Şurası, İqtisadi və Sosial Şura, Beynəlxalq Məhkəmə, Katiblik və Qəyyumluq Şurası. Bunlardan hər biri müəyyən funksiyaları yerinə yetirir və təşkilatın ümumi məqsədlərinə xidmət edir.
Təhlükəsizlik Şurası sülh və təhlükəsizlik məsələlərində əsas qərarverici orqandır. Baş Assambleya isə bütün üzv dövlətlərin bərabər səs hüququna malik olduğu müzakirə və qərar platformasıdır. Katiblik təşkilatın gündəlik işlərini həyata keçirir, Beynəlxalq Məhkəmə isə dövlətlərarası hüquqi mübahisələri həll edir.
BMT-yə üzvlük prosesi
BMT-yə üzv olmaq istəyən dövlət Nizamnamədə göstərilən prinsiplərə sadiq qalacağını bəyan etməli və Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsi əsasında Baş Assambleyanın qərarı ilə qəbul olunmalıdır. Üzvlük yalnız suveren və müstəqil dövlətlər üçün nəzərdə tutulub.
BMT-yə üzv dövlətlərin sayı illər ərzində artaraq müasir dövrdə 193-ə çatıb. Bu, təşkilatın demək olar ki, bütün beynəlxalq ictimaiyyəti əhatə edən qlobal quruma çevrildiyini göstərir.
BMT-nin Azərbaycan üçün əhəmiyyəti
Azərbaycan 2 mart 1992-ci ildə BMT-yə üzv qəbul olunub. Bu üzvlük ölkəmizə beynəlxalq aləmdə siyasi legitimlik qazandırmaqla yanaşı, beynəlxalq hüquq çərçivəsində hüquqlarını müdafiə etmək imkanı verib.
Azərbaycan BMT platformasından Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, qaçqın və məcburi köçkünlər məsələsi, iqtisadi əməkdaşlıq və davamlı inkişaf kimi mövzularda fəal istifadə edib. Təşkilatın qətnamələri ölkəmizin ərazi bütövlüyünün tanınmasında mühüm rol oynayıb.
BMT-nin uğurları və çətinlikləri
BMT qurulduğu gündən bir sıra münaqişələrin həllinə, humanitar fəlakətlərin qarşısının alınmasına və beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafına mühüm töhfələr verib. Məsələn, Koreya müharibəsi, Küveytin işğaldan azad olunması, Ebola epidemiyası ilə mübarizə kimi hadisələrdə BMT-nin rolu xüsusi qeyd olunur.
Lakin təşkilatın fəaliyyəti tənqidlərdən də kənarda qalmır. Təhlükəsizlik Şurasında veto hüququ, bəzi münaqişələrdə gecikmiş müdaxilələr və qərarların icrasında çətinliklər BMT-nin effektivliyi barədə suallar doğurur.
Cədvəl – BMT-nin əsas mərhələləri
| İl | Hadisə | Əhəmiyyəti |
|---|---|---|
| 1941 | Atlantik Xartiyası imzalandı | Müharibədən sonrakı dünya nizamının əsas prinsipləri müəyyənləşdi |
| 1943 | Moskva Konfransı | “Ümumdünya Təşkilatı” anlayışı rəsmi sənədlərə daxil edildi |
| 1945 (26 iyun) | San-Fransisko Konfransı, Nizamnamənin imzalanması | BMT-nin hüquqi əsası yaradıldı |
| 1945 (24 oktyabr) | Nizamnamə qüvvəyə mindi | BMT rəsmi fəaliyyətə başladı |
| 1992 (2 mart) | Azərbaycanın BMT-yə üzvlüyü | Azərbaycan beynəlxalq səviyyədə tamhüquqlu üzv oldu |
BMT-nin yaranması müasir beynəlxalq münasibətlər tarixində dönüş nöqtəsi idi. Bu qurum dünya dövlətlərini vahid platformada toplayaraq sülhün, təhlükəsizliyin və inkişafın təmin olunması üçün mühüm vasitəyə çevrildi. İkinci Dünya Müharibəsinin yaratdığı faciələr dövlətlərə qarşılıqlı əməkdaşlığın zəruriliyini açıq şəkildə göstərmişdi və BMT bu ehtiyaca cavab verən mexanizm oldu.
O, yalnız böyük güclərin deyil, kiçik dövlətlərin də maraqlarını müdafiə etməyi qarşısına məqsəd qoydu. Təşkilat illər ərzində beynəlxalq hüququn güclənməsi, humanitar yardımların genişlənməsi, iqlim dəyişikliklərinə qarşı mübarizə və davamlı inkişaf sahələrində mühüm layihələr həyata keçirdi.
Azərbaycan üçün BMT üzvlüyü beynəlxalq arenada mövqelərin möhkəmlənməsi, münaqişə məsələlərində ədalətli həll yollarının axtarılması və iqtisadi-sosial təşəbbüslərə qoşulmaq baxımından əhəmiyyətli oldu.
BMT-nin qarşısında hələ də böyük çağırışlar dayanır. Qlobal miqyasda silahlı münaqişələr, iqlim böhranı, humanitar fəlakətlər və sosial bərabərsizlik kimi problemlər təşkilatın fəaliyyətində prioritet olaraq qalır. Buna baxmayaraq, BMT-nin mövcudluğu və fəaliyyəti dünya nizamının qorunmasında və beynəlxalq əməkdaşlığın davamlılığında əvəzolunmaz əhəmiyyət daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
BMT 24 oktyabr 1945-ci ildə rəsmi olaraq fəaliyyətə başlayıb. Bu tarix, Nizamnamənin ratifikasiya olunmasından sonra qüvvəyə minməsi ilə təşkilatın rəsmi yaranma günü hesab edilir.
İkinci Dünya Müharibəsinin yaratdığı fəlakətlərdən sonra dövlətlər gələcək müharibələrin qarşısını almaq üçün beynəlxalq təhlükəsizlik sistemi qurmaq qərarına gəldilər. Bu məqsədlə BMT yaradıldı.
BMT sülh və təhlükəsizliyi qorumaq, insan hüquqlarını müdafiə etmək, xalqlar arasında dostluq münasibətlərini inkişaf etdirmək və iqtisadi-sosial əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədləri ilə fəaliyyət göstərir.
BMT-nin qurucuları arasında ABŞ, Böyük Britaniya, SSRİ, Çin və Fransa əsas rol oynayıb. Ümumilikdə 51 dövlət Nizamnaməni imzalayıb.
Azərbaycan 2 mart 1992-ci ildə BMT-yə tamhüquqlu üzv qəbul edilib.
BMT altı əsas orqandan ibarətdir: Baş Assambleya, Təhlükəsizlik Şurası, İqtisadi və Sosial Şura, Beynəlxalq Məhkəmə, Katiblik və Qəyyumluq Şurası.
BMT Günü hər il 24 oktyabr tarixində qeyd olunur. Bu tarix təşkilatın rəsmi yaranma gününə təsadüf edir.
BMT-yə üzv olmaq istəyən dövlət suveren olmalı, Nizamnamədə göstərilən prinsiplərə sadiq qalmalı və Təhlükəsizlik Şurası ilə Baş Assambleyanın qərarını əldə etməlidir.
BMT münaqişələrin həllində, humanitar yardım missiyalarında, xəstəliklərlə mübarizədə və beynəlxalq hüququn güclənməsində mühüm nailiyyətlər əldə edib.
Təhlükəsizlik Şurasında veto hüququ, bəzi münaqişələrdə gecikmiş müdaxilələr və qərarların icrasında çətinliklər BMT-nin qarşılaşdığı əsas problemlərdəndir.
