Dəfə : Mənası, Qrammatik Xüsusiyyətləri, Cümlədə Rolu

Dəfə Azərbaycan dilində kəmiyyət bildirən sözlərlə birgə işlənərək bir hərəkətin, hadisənin və ya vəziyyətin neçə dəfə baş verdiyini, təkrarlandığını və ya hansısa momentlərini ifadə edən kəmiyyət zərfidir. Bu söz əsasən saylarla işlədilir: bir dəfə, iki dəfə, bir neçə dəfə, çox dəfə, yüz dəfə və s. Dəfə sözünün kökündə zaman və təkrar ideyası dayanır. Yəni, bir hərəkət və ya proses müxtəlif vaxtlarda, bir neçə ardıcıl və ya ayrı-ayrı anlarda baş verirsə, bunu dəqiq şəkildə ifadə etmək üçün “dəfə” zərfindən istifadə olunur.

Dilimizdə “dəfə” həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də rəsmi, bədii, elmi mətnlərdə geniş tətbiq edilir. “Kərə” sözü də eyni mənanı bildirir, lakin “dəfə” daha geniş işləkliyə malikdir və əksər hallarda təkrarlanma və ardıcıllıq vurğulanır. Dəfə zərfi bir işin neçə ardıcıl və ya fasilələrlə icra olunduğunu aydınlaşdırmaq üçün vacib sintaktik və semantik elementdir.

Dəfə sözünün etimologiyası və tarixi inkişafı

Dəfə sözünün etimologiyası qədim türk dillərinə, oradan isə ərəb və fars dilləri ilə əlaqələndirilir. Ərəb dilindəki “daf’a” (دَفْعَة) – “vurma”, “təkan”, “döyülmə”, “itələmə” mənası bu köklə əlaqələndirilir. Bu söz Azərbaycan dilinə qədim dövrlərdə keçərək semantik baxımdan inkişaf etmiş, zaman keçdikcə hadisə və hərəkətlərin təkrarını bildirən funksional zərfə çevrilmişdir. Fars və ərəb dillərində də “dəfə” və “kərə” eyni mənada işlənir.

Azərbaycan dilində “dəfə” sözünün mənasının zənginləşməsi dilin təkamülü və təkrarlanan, ardıcıl baş verən hadisələrin ifadə olunması zərurəti ilə bağlıdır. Bu söz Azərbaycan ədəbi dilinin bütün tarixi mərhələlərində – klassik və müasir ədəbiyyatda, şifahi və yazılı üslublarda öz aktuallığını qoruyub saxlamışdır.

Dəfə sözünün qrammatik xüsusiyyətləri və işləkliyi

Dəfə zərfi Azərbaycan dilinin kəmiyyət bildirən, say sözləri ilə birgə işlənən ən məhsuldar və çoxistifadəli leksik vahidlərindəndir. O, əsasən isimləşmiş formada çıxış edir və cümlədə kəmiyyətin, ardıcıllığın, zamanın dəqiqliklə qeyd olunmasına xidmət edir. Məsələn: “Bir dəfə görüşdük”, “Üç dəfə xəbər göndərdi”, “On dəfə izah elədim”.

Dəfə zərfi təkcə saylarla deyil, həm də “bir neçə”, “dəfələrlə”, “hər dəfə”, “nə qədər dəfə” və s. söz birləşmələrində işlənə bilər. Belə hallarda o, qeyri-müəyyənlik və çoxluq mənasını gücləndirir: “Dəfələrlə təkrar etdi”, “Hər dəfə gələrdi”, “Bir neçə dəfə sınadım”.

Dəfə cümlədə adətən zərf və ya zərf birləşməsi kimi çıxış edir, bəzən isə isimləşərək cümlənin subyekti və ya obyekti rolunda da iştirak edə bilər: “Bu dəfə sən haqlısan”, “O dəfə belə olmamışdı”.

Dəfə və sinonimlərinin semantik fərqləri

Dəfə sözünün əsas sinonimi “kərə”dir. Hər iki söz bir işin, hərəkətin, hadisənin neçə dəfə baş verdiyini bildirir. Lakin “dəfə” daha rəsmi, müasir və çoxistifadəli, “kərə” isə daha çox şifahi və bədii üslubda, dialekt və ağızlarda geniş yayılıb. Misal üçün: “Bir dəfə dedim, iki dəfə dedim” – “Bir kərə dedim, iki kərə dedim”. Bəzi hallarda “səfər” (ərəb mənşəli) sözü də eyni məqamda işlədilə bilər, lakin bu söz köhnəlmiş və klassik mətnlərdə rast gəlinir.

“Dəfələrlə”, “çox dəfə”, “min dəfə”, “yüz dəfə” kimi formalar daha güclü, vurğulu təkrar və ardıcıllıq bildirir. “Hər dəfə” isə xüsusi olaraq bir işin təkrar baş verməsi, hər dəfə yeni situasiya ilə müşayiət olunması mənasında işlədilir.

Dəfə sözünün sintaktik funksiyaları və cümlədə rolu

Dəfə zərfi əsasən cümlənin xəbər hissəsi ilə əlaqəli işlənir və hərəkətin neçə dəfə baş verdiyini, zaman ardıcıllığını, təkrar və fasilə ilə baş vermə məqamlarını bildirir. Cümlədə yerindən asılı olaraq müxtəlif sintaktik vəzifə daşıya bilər:

• Xəbərə yaxın: “O, iki dəfə gəldi.”
• Mübtəda funksiyasında: “Bir dəfə gələn olur, bir də gəlməyən.”
• Zərf birləşməsində: “Hər dəfə səni görəndə sevinirəm.”
• İsimləşmiş halda: “Bu dəfə sən qalib gəldin.”

Dəfə həm də məcazi mənada, bir prosesin yeni başlanğıcı və ya əsas fərqli məqamını ifadə etmək üçün işlədilə bilər: “Bu dəfə hər şey başqa cür oldu.”

Dəfə sözünün məcazi işlənmə imkanları

Dəfə sözünün semantik yükü yalnız kəmiyyət və təkrarlılıqla məhdudlaşmır. Dilimizin poetik imkanlarında “dəfə” bəzən bir mərhələni, dönüş nöqtəsini, həyatdakı xüsusi anı və ya insanın təcrübəsini simvolizə edə bilər. Məsələn: “Bu dəfə geri dönməyə heç bir ehtiyac yox idi.” Burada “dəfə” həm konkret təkrar, həm də həyatda yeni bir mərhələ, dönüş anı anlamında işlənir.

Müasir publisistikada və bədii mətnlərdə “ilk dəfə”, “son dəfə”, “növbəti dəfə” və s. birləşmələr insan taleyinin müxtəlif mərhələlərini, dəyişiklik və yenilənmə məqamlarını simvolizə edir.

Dəfə sözünün bədii ədəbiyyatda rolu

Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatında “dəfə” sözü və ondan yaranan birləşmələr insan psixologiyasının, gündəlik həyatın, təkrarlanan hadisələrin və zamanın axarının ifadəsi üçün tez-tez istifadə olunub. “Bir dəfə bahar gələcək” kimi poetik obrazlarda həm gözlənti, həm də ümid, “dəfələrlə çağırdım” kimi ifadələrdə isə israr, səmimiyyət və emosional vurğu aydın hiss olunur.

Dəfə zərfi istər nəsr, istər şeir mətnlərində tezliklə tanışlıq, yaxınlıq, nostalji və ya yeni başlanğıc anlamı yaradır, mətnin semantik və emosional zənginliyini artırır.

Dəfə sözünün linqvistik və pedaqoji əhəmiyyəti

Dəfə sözü Azərbaycan dilinin öyrədilməsində, qrammatika və üslub dərslərində əsas kəmiyyət bildirən zərflərdən biri kimi xüsusi rol oynayır. Məktəb və universitet dərsliklərində, nitq inkişafı çalışmalarında “dəfə” və onun düzgün işlədilmə qaydaları öyrədilir. Həm dil biliyinin artırılması, həm də nitqin dəqiqliyinin təmin edilməsi üçün bu sözün işləkliyi və düzgün tətbiqi vacib sayılır.

Pedaqoji məqsədlə, şagirdlərin hadisə və hərəkətlərin təkrarı, ardıcıllığı, vaxt ardıcıllığını anlamaqda “dəfə” sözündən istifadə edilir. Ədəbiyyat dərslərində də “dəfə” zərfi ilə işlənən poetik frazalar mətnin leksik, sintaktik və semantik təhlilində vacib element kimi öyrənilir.

Dəfə sözünün dialekt və ağızlarda işləkliyi

Azərbaycanın müxtəlif bölgə dialekt və şivələrində “dəfə” və onun sinonimləri fərqli fonetik və leksik variantlarda işlədilə bilər: “dəfə”, “dəfə”, “kərə”, “dəfələ”, “dəf”, “dəfəlik”, “səfər” və s. Xüsusən Lənkəran, Quba, Qazax, Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan bölgələrinin ağızlarında bu sözün tələffüzü və işləyiş forması lokal fərqlilik göstərə bilər.

Hər halda, “dəfə” bütün dialektlərdə işin və ya hadisənin neçə dəfə baş verdiyini, kəmiyyət və təkrar ideyasını ən aydın bildirən söz olaraq qalır.

Dəfə zərfi ilə yaranan sabit ifadələr və frazeologizmlər

Azərbaycan dilində “dəfə” sözü ilə bir çox sabit birləşmələr, frazeoloji ifadələr formalaşıb: “ilk dəfə”, “son dəfə”, “hər dəfə”, “dəfələrlə”, “bu dəfə”, “növbəti dəfə”, “onuncu dəfə”, “min dəfə”, “sənin üçün neçə dəfə deyim?”, “bir dəfə də olsun”, “o dəfə”, “bir dəfəlik” və s. Bu ifadələr dilin danışıq və yazılı üslubunda hadisələrin, fikirlərin, hislərin ardıcıllıqla və dəqiqliklə çatdırılmasına xidmət edir.

Dəfə zərfi ilə yaranan frazeoloji ifadələr həm gündəlik danışıqda, həm publisistikada, həm də bədii mətnlərdə məna çalarlarını və ifadə imkanlarını zənginləşdirir.

Dəfə sözü Azərbaycan dilində zaman, kəmiyyət və təkrar ideyasının ən universal və funksional ifadə vasitələrindən biridir. Onun kökləri və semantik yükü qədim dillərdən bu günə qədər gəlib çıxmış, gündəlik nitqdən tutmuş klassik və müasir ədəbiyyata, elmi və rəsmi yazışmalara qədər bütün sahələrdə aktual və işlək olmuşdur. Dəfə zərfi yalnız kəmiyyət və ardıcıllıq bildirmir, həm də insan həyatında müxtəlif mərhələlərin, təcrübə və hadisələrin, zamanın axarının poetik və funksional ifadəsinə çevrilir.

Dilin zəngin leksik-sintaktik sistemi içində “dəfə”nin yeri əvəzolunmazdır. O, həm tarix, həm də müasir dövrdə insan düşüncəsinin, yaddaşının və nitqinin mühüm hissəsinə çevrilmiş, Azərbaycan dilinin dinamik və canlı ruhunu yaşadan sözlərdən biri olmuşdur. Dilin bütün sahələrində “dəfə”nin düzgün və məna baxımından dolğun işlədilməsi nitq mədəniyyətinin və düşüncə tərzinin göstəricisidir.

Ən Çox Verilən Suallar