“Dəli Kür” Filmi: Tarixi Konteksti, Ssenarisi

Azərbaycan kinosunun qızıl fondunda yer alan “Dəli Kür” filmi təkcə görkəmli ədəbiyyat nümunəsinin ekran təcəssümü deyil, eyni zamanda milli kino dilinin estetik və ideoloji zirvələrini göstərən unikal hadisədir. 1973-cü ildə rejissor Arif Babayevin quruluş verdiyi ekran işi İsmayıl Şıxlının eyniadlı romanının ruhunu qorumaqla yanaşı, təsvir, montaj və musiqi vasitəsilə yeni bədii qatlar yaradıb. Kinolent kənd həyatının kolxoz mürəkkəbliyini, Kürün coşqun gurultusunu və insan ləyaqətinin sınma anlarını geniş planlarla auditoriyaya çatdırır. Kamera sanki çay sahili boyunca addımlayan yazıçı qələmini əvəz edir: gah xırda detaldan böyük dramatik kadr qurur, gah sükut anlarında dialoqlardan daha gur danışır. Rəssam Fikrət Babayevin kostyum və dekor eskizləri 1930–40-cı illərin kənd məişətinin maddi atmosferini dəqiqliklə canlandırır, bu doğruluq isə tamaşaçını hekayətin yerli ağuşuna salır. Cavan aktyorların, xüsusən də Əsəd rolundakı Rasim Balayevin energetik performansı ekranın hər kadrına gərginlik qatır. Musiqi bəstəkarı Emin Sabit oğlu tar ifasını yay dalğaları ilə birləşdirərək sanki çayın sakit və qəfil “dəli” anlarını eşidiləcək hala gətirir. Film çəkiləndə sovet təsnifat orqanlarının sərt ideoloji filtri mövcud idi; buna baxmayaraq yaradıcı heyət kollektivləşmə tənqidini mətnaltı simvollarla ustalıqla çatdıra bildi. Bir çox kinosöhbətlərdə “Dəli Kür”ün vizual poeziyası Tarkovski məktəbinə yaxın göstərilir, çünki su, sis, fotometrik kontrast kimi təbiət elementləri dramatik əyri ilə eyni ritmdə hərəkət edir. Yarım əsrə yaxın müddət keçsə də, film milli kinomuz üçün həm peşəkarlığın, həm də mənəvi təravətin etalonudur.

Ekranlaşdırmanın Tarixi Konteksti

“Dəli Kür” filminin yaranma vaxtı Azərbaycan kinosunda “sənət müəssisəsi” anlayışının gücləndiyi illərə düşür. 1960-ların sonu – 1970-lərin əvvəli “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında ədəbiyyat əsərlərinin ekrana gətirilməsi prioritet istiqamət sayılırdı. Rejissor Arif Babayev “Ulduzlar Sönmür” və “Ad Günü” kimi filmlərlə realizm poetikasını formalaşdırmışdı, buna görə də İsmayıl Şıxlının epik romanını məhz o, işləməli idi. Ssenari ilkin mərhələdə senzura tələblərinə uyğun yumşaldılsa da, final versiyada kollektivləşmə zorakılığı açıq metaforlarla qorunub. Çəkiliş meydançası Kür sahilinin Gəncə və Mingəçevir qollarında quruldu, bu isə filmə coğrafi orijinallıq əlavə etdi.

Operator Rafiq Qəmbərovun təbii işıqdan maksimal istifadəsi həmin dövr üçün texniki yenilik idi: o, gün batanın qızılı saatında “körpə hüznü” yaratmaq üçün məhz əks işıq panoraması tətbiq etdi. Bütün yaradıcı komanda real kənd sakinləri ilə dialoqa girdi ki, məişət əşyaları, paltar biçimləri və ləhcə dəqiqliyi zərrə qədər itkiyə uğramasın. Nəticədə film təkcə bədii dram deyil, həm də sosial-etnoqrafik sənəd dəyəri qazandı.

Personajların Ekran Portretləri

Kərbəlayi İsmayıl obrazında xalq artisti Həsənağa Salayev həm əzəmət, həm müdriklik, həm də faciəvi gücsüzlük çalarını incə təbəqələrdə göstərir. Gözlərindəki dərin kədər kolxoz akt zalındakı zorakı qərarlara etinasız təslimiyyət kimi yox, içi alışan ancaq səsi çıxmayan vulkan kimi görünür. Bunun müqabilində oğlu Əsəd rolunda Rasim Balayev cəmi bir baxışla gənc entuziazmdan, üsyan alovuna, ordan da məğlub sakitliyə keçə bilir.

Kobud kolxoz sədri Cəbrayılın ekran təcəssümü aktyor Eldəniz Zeynalovun əlində grotesk deyil, mürəkkəb antagonistə çevrilir. O, kinoda sırf mənfi qəhrəman kimi yox, sosial dayanacaq tapmağa çalışan qorxaq güc təmsilçisidir. Qadın personajlarda Gülbaharın Safura İbrahimovanın ifasında lirik təmizlik gətirməsi, Körpənaz xalanın Afaq Bəşirqızının ilk lenzadan güclü xarizma göstərməsi obrazlar palitrasını zənginləşdirir.

Kür Çayının Kino Simvolikası

Rejissor Babayev çayı kamera üçün “uğuldayan aktrisa”ya çevirir: hər kadrda axının ritmi hekayənin emosional amplitudasına uyğun tempi diktə edir. Məsələn, Kərbəlayi İsmayılın iç dünyasının dağılma səhnəsində çayın yüksək planda qayalara çırpılan səsi xırıltılı nəfəs kimi mixajlanıb. Əsədin Gülbaharla ilk görüşü isə qızılı günəş işığında, sanki Kür ipəyini sakitcə sığallayır; bu, sevginin zərif, ancaq keçici olduğunu vizual simvollaşdırır.

Daşqın epizodunda operator kameranı qayığında süzən Kərbəlayi İsmayılın göz səviyyəsinə endirir. Dalğalar bir anlıq çərçivədən çıxıb linzanı sulayır; sanki tamaşaçı dalğanın içində boğulur. Bu qəsdən edilən “yanlış” optik effekt təsvirin dramatik pikini emosional olaraq yaxınlaşdırır.

Musiqi Və Səs Həlli

Emin Sabit oğlu filmin saundtrekini təkcə melodik müşayiət kimi yox, dramaturji alət kimi qurur. Tarın incə vibratosu polifonik orkestrlə qat-qat yüksələrək Kürün səsinə simmetrik dalğa effekti yaradır. Kolxoz yığıncağı kadrlarında marş ritmi fonunda ağır zərb aləti vurğusu hiss edilir; bu, icbari qərarların təzyiqini akustik təəssürata çevirir.

Son səhnədə – Kərbəlayi İsmayılın kərəmit damı külə dönərkən – yalnız külək, su və uzaqdan gələn inilti səsi qalır. Mətnaltı musiqi susur, səssizlik tonallıq kimi işlənir və tamaşaçını sarsıdıcı haq­qaniyyət duyğusu ilə baş-başa buraxır. Bu yarımminutluq sonor pauza filmin emosional klimaksını sözsüz tamamlayır.

Rəssamlıq, Kostyum Və Kolorit

Rəssam Fikrət Babayev girov qalmış kəndin vizual atmosferini isti torpaq rəngləri, pas xallı dəmir çəpərlər, qırmızı kərpic divarlar və solğun mavi çay tonlarının kontrastında qurur. Kostyum dizaynı süjetlə paralel transformasiya alır: ilk kadrların açıq bej tonlu milli geyimləri filmin ortasında tünd boz işçi paltarı ilə əvəzlənir.

Qəhrəmanların duyğu trayektoriyası rənglərin saturasiyasında əks olunur. Gülbaharın ağ yaylığı sevginin saflığını, lakin eyni zamanda kövrəkliyini göstərir; finalda bu yaylıq Kür sularında islanır və rəngi tündləşir, yəni saflığın zədələnməsini simvollaşdırır.

Sosial-Siyasi Mesajlar Və Senzura Dialoqu

Filmin çəkildiyi dövrdə sosial realizm imperativ idi. Arif Babayev süjet xəttini ideoloji klişe etmədən mərkəzi dövlətin kənd həyatına müdaxiləsini tənqid etməyi bacardı. Bu, obrazlı gizli dillə – su, sis, yarıqaranlıq klub otaqları – vasitəsilə edildi.

Kolxoz yığıncağında “partaykom” sözünün ironik tələffüzü, sədrlərin manevrini göstərən dar rakurslar, sanki gizli kamera estetikasını xatırladır. Senzura material təsdiqində “ideoloji zərər” tapmasa da, filmin alt mətni azadlıq həsrətini və fərdi ləyaqət mübarizəsini auditoriyaya çatdırdı.

Filmin Azərbaycan Kinosuna Təsiri

“Dəli Kür” sənət-əsaslı kinematoqrafiya nümunəsi kimi gənc rejissor nəsillərinə yol açdı. Eldar Quliyevin “Babək” və Rasim Ocaqovun “Ad Günü” filmlərində təbiət-obraz simvolizmi məhz Babayevin estetik kodundan bəhrələndi. Bununla yanaşı, Rasim Balayevin parlaq debütü milli kino aktyor məktəbinin yeni üslubunun başlanğıcı sayıldı.

Filmin 1975-ci ildə keçirilən Ümumittifaq kinofestivalında “Ən yaxşı vizual həll” mükafatı alması Azərbaycan ekran sənətinin SSRİ miqyasında tanıdılmasına mühüm töhfə verdi. Telekanallarda təkrar nümayiş zamanı da tamaşaçı reytinqləri yüksək oldu və hər yeni nəsil filmə təzə gözlə baxdı.

Müasir Yenidənoxuma Və Restavrasiya Layihələri

2020-ci illərdə “Azərbaycanfilm” studiyası “Dəli Kür”ün rəqəmsal 4K restavrasiyası təşəbbüsünə start verdi. Köhnə lentdəki cızıqlar, rəng solmaları və səs xırıltıları müasir texnologiyalarla aradan qaldırıldı. Bu iş həm milli kino irsinin qorunması, həm də yeni nəsillərə keyfiyyətli təqdimat məqsədi daşıyır.

Eyni zamanda filmin VR tur layihəsi hazırlanır: tamaşaçı 360° formatında Kür sahili dekorunda gəzərək səhnələrin arxasında qalan məqamları kəşf edə biləcək. Bu, klassik ekran əsərinin rəqəmsal dövrdə yenidən yaşadılması üçün maraqlı nümunədir.

“Dəli Kür” Filmi Üzrə Əsas Göstəricilər

“Dəli Kür” filminin ekrandakı ömrü çayın axını kimi dayanmaq bilmir; hər baxışda yeni qatda özünü təzələyir və tamaşaçını fərqli suallarla üz-üzə qoyur. Vizual dilin poetik poetikasını yaradan Arif Babayev yazıçının söz axınını kinematoqrafın işıq-kölgə lüminosuna çevirib. Görkəmli aktyor heyətinin emosional səmimiyyəti kənd məişətinin dar məkanını universal insan dramına genişləndirir. Möhkəm operator işi, təbiət metaforaları və dərin musiqi sintezi filmin dramaturji skeletini bərkidib, onu dövrün senzura sınağından salamat çıxarıb. Onilliklər sonra belə, Kürün gurultulu səsləri ekrandan adamın vicdanını silkələyir: ləyaqətini qorumaq üçün axına qarşı üzməkmi lazımdır, yoxsa daşqınla birlikdə yuvarlanmaqmı? Eyni sual çağdaş cəmiyyətin gündəmində aktuallığını saxlayır və “Dəli Kür” bu debatın estetik katalizatoruna çevrilir. Rəqəmsal restavrasiya, VR təşəbbüsləri və festival retrospektivləri filmin mədəni dövriyyəsini genişləndirir, onu yalnız nostalji obyekti deyil, yaşayan sənət əsəri statusunda saxlayır. 53 illik yol qət etmiş bu ekran işi indi də kürəkən əsən yolkənarı qamışların xışıltısı kimi milli şüurun dərin qatlarında səslənir. Beləcə “Dəli Kür” həm kino, həm ədəbiyyat, həm də kolxoz ruhunun taleyini daşayan irihəcmli freskadır; kürəkən axar su kimi elə bu gün də hər kəsin vicdan sahilini yumşaq şapalaqlarla yuyur, duruldur və düşünməyə vadar edir.

Ən Çox Verilən Suallar