Dövlət Borcu: Anlayışı, Təsnifatı, İdarəedilməsi

Dövlət borcu – bir dövlətin müxtəlif səbəblərdən, əsasən büdcə kəsirini maliyyələşdirmək, sosial proqramları həyata keçirmək və ya iqtisadi sabitliyi qorumaq məqsədilə daxili və ya xarici mənbələrdən cəlb etdiyi maliyyə vəsaitidir. Sadə dildə desək, dövlət öz xərclərini ödəyə bilmək üçün borc alır və sonradan həmin borcu qaytarmağa, həmçinin faiz ödənişlərini yerinə yetirməyə məsul olur. Dövlət borcu həm dövlətin öz vətəndaşlarına, həm də xarici kreditorlara qarşı öhdəliklərini əks etdirir.

Dövlət Borcunun Təsnifatı

Dövlət borcu əsasən iki yerə bölünür: daxili borc və xarici borc.

• Daxili borc – Dövlətin öz ölkəsində yerləşən fiziki və hüquqi şəxslərdən, banklardan, fondlardan və digər maliyyə qurumlarından cəlb etdiyi vəsaitlərdir.
• Xarici borc – Dövlətin digər ölkələrin hökumətlərindən, beynəlxalq maliyyə institutlarından (Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı və s.), xarici banklardan və şirkətlərdən cəlb etdiyi borclardır.

Bundan əlavə, dövlət borcu qısamüddətli və uzunmüddətli olmaqla da təsnif edilir. Qısamüddətli borclar adətən 1 ildən az, uzunmüddətli borclar isə 1 ildən artıq müddətə götürülür.

Dövlət Borcunun Yaranma Səbəbləri

Dövlət borcunun yaranmasının əsas səbəbləri müxtəlif ola bilər:

• Büdcə kəsiri – Dövlət gəlirləri xərclərdən az olduqda yaranan kəsiri ödəmək üçün borc alır.
• İnvestisiya layihələri – Dövlət iqtisadi inkişafı sürətləndirmək üçün infrastruktur və sosial layihələrə əlavə vəsait cəlb etmək məcburiyyətində qala bilər.
• Təbii fəlakətlər və böhranlar – Zəlzələ, daşqın və ya iqtisadi böhran nəticəsində büdcəyə əlavə yük düşdükdə borc alınır.
• Müdafiə xərcləri – Bəzi hallarda dövlət təhlükəsizlik və müdafiə xərclərini artırmaq məqsədilə borc götürə bilər.
• Dəyişkən iqtisadi şərtlər – Valyuta məzənnələrinin dəyişməsi, inflyasiya və digər makroiqtisadi göstəricilərin təsiri ilə dövlət bəzən əlavə borca ehtiyac duyur.

Dövlət Borcunun İdarəedilməsi

Dövlət borcunun düzgün idarə olunması hər bir ölkə üçün çox vacibdir. Əgər borc vaxtında və səmərəli şəkildə idarə edilməzsə, ölkə iqtisadiyyatında ciddi problemlər yarana bilər. Burada əsas məqsəd dövlətin maliyyə sabitliyinin qorunması, faiz yükünün azaldılması və borcun qaytarılması üçün optimal şərtlərin yaradılmasıdır.

Borc idarəçiliyinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

• Borc strukturunun şəffaflığı və idarəetmə mexanizminin gücləndirilməsi;
• Risklərin qiymətləndirilməsi və idarə olunması;
• Borc öhdəliklərinin vaxtında yerinə yetirilməsi.

Dövlət borcunun idarə edilməsində müvafiq qanunvericilik bazası və peşəkar kadrlar mühüm rol oynayır. Dövlət borcu üzrə strategiyanın hazırlanması və həyata keçirilməsi, adətən Maliyyə Nazirliyinin səlahiyyətinə daxildir.

Xarici və Daxili Borcların Müqayisəsi

Daxili və xarici borcların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri və riskləri var.

Daxili Borcun Üstünlükləri:

• Faiz dərəcələri adətən aşağı olur, çünki dövlət öz vətəndaşlarından və müəssisələrindən borc alır.
• Valyuta riski yoxdur, yəni borc milli valyutada olduğu üçün devalvasiya riski minimumdur.

Xarici Borcun Üstünlükləri:

• Xarici valyutada və uzunmüddətli olmaqla, daha böyük məbləğlər cəlb oluna bilər.
• Bəzən daha aşağı faizlə borc almaq mümkündür.

Daxili Borcun Riskləri:

• Daxili bazarda likvidlik probleminə səbəb ola bilər.
• Maliyyə institutlarında resursların azlamasına yol aça bilər.

Xarici Borcun Riskləri:

• Valyuta riski yüksəkdir, devalvasiya baş verdikdə dövlətin borc yükü kəskin artır.
• Xarici kreditorların ölkə iqtisadiyyatına təsir imkanları arta bilər.

Dövlət Borcunun Ölçülməsi

Dövlət borcunun səviyyəsini qiymətləndirmək üçün bir neçə əsas göstəricidən istifadə olunur:

• Dövlət borcunun ÜDM-ə (ümumi daxili məhsula) nisbəti – Ən geniş istifadə edilən göstəricidir. Məsələn, bir ölkədə dövlət borcu ÜDM-in 60%-ni təşkil edirsə, bu o deməkdir ki, ölkənin illik istehsal etdiyi bütün məhsul və xidmətlərin dəyərinin 60%-i qədər borcu var.
• Borcun adambaşına düşən həcmi – Borcun ölkə əhalisinin sayına bölünməsi ilə müəyyən edilir.
• Borcun servisi – Borcun qaytarılması və faiz ödənişlərinin illik büdcə xərclərinə nisbəti hesablanır.

Dövlət borcunun təhlükəli həddi ölkədən ölkəyə fərqlənə bilər. İnkişaf etmiş ölkələrdə bu nisbət daha yüksək ola bilər, lakin inkişaf etməkdə olan ölkələrdə borcun çox yüksək olması iqtisadiyyatda ciddi risklər yarada bilər.

Dövlət Borcunun Artmasının Riskləri

Dövlət borcunun sürətlə artması bir sıra risklər yarada bilər:

• İnflyasiya riski – Borcun artması dövlətin pul kütləsini artırmasına və inflyasiyaya səbəb ola bilər.
• Valyuta riski – Xarici borcun artması milli valyutanın dəyərdən düşməsinə gətirib çıxara bilər.
• Faiz yükü – Borc artdıqca dövlətin illik faiz ödənişləri də artır və bu, sosial proqramların maliyyələşdirilməsini çətinləşdirir.
• Reytinq agentliklərinin dəyərləndirmələri – Dövlət borcunun yüksək olması ölkənin kredit reytinqinin aşağı düşməsinə səbəb olur və bu, gələcəkdə daha baha borc almaq riskini artırır.

Dövlət Borcunun Ümumi İqtisadiyyata Təsiri

Dövlət borcunun iqtisadiyyata təsiri çoxşaxəlidir:

• İnvestisiyaların artması – Əgər borc investisiya layihələrinə yönəldilirsə, uzunmüddətli perspektivdə iqtisadi artıma səbəb ola bilər.
• İstehlak və investisiya sıxışdırılması – Dövlət çoxlu borc aldıqda, özəl sektorun investisiya imkanları azalır, çünki resursların böyük hissəsi dövlətə yönəlir.
• Faiz dərəcələrinin yüksəlməsi – Dövlət borcu artdıqca bazarda pul tapmaq çətinləşir və nəticədə faiz dərəcələri yüksəlir.
• Vergi yükünün artması – Borcun qaytarılması üçün əlavə vergi yığılması ehtiyacı yarana bilər.

Dövlət Borcunun Maliyyə Sabitliyinə Təsiri

Maliyyə sabitliyi dövlətin iqtisadi siyasətinin ən vacib məqsədlərindən biridir. Dövlət borcu maliyyə sabitliyinə həm müsbət, həm də mənfi təsir edə bilər:

• Müsbət təsir: Dövlət borcu düzgün idarə olunarsa, iqtisadiyyatın inkişafı üçün yeni imkanlar yaradır və investisiya mühitini yaxşılaşdırır.
• Mənfi təsir: Borcun idarə olunmasında səhvlər maliyyə böhranına, valyuta devalvasiyasına və investisiyaların azalmasına səbəb ola bilər.

Maliyyə sabitliyinin qorunması üçün dövlət borcunun idarə olunmasına ciddi yanaşmaq lazımdır və risklərə qarşı qabaqlayıcı tədbirlər görülməlidir.

Borcun Geri Qaytarılması və Servisi

Dövlət borcunun qaytarılması (servisi) bir neçə istiqamətdə həyata keçirilir:

• Əsas məbləğin qaytarılması – Borcun götürüldüyü müddət başa çatdıqda əsas məbləğ qaytarılır.
• Faiz ödənişləri – Borcun istifadə müddəti ərzində mütəmadi olaraq faiz ödənişləri həyata keçirilir.
• Borcun restrukturizasiyası – Dövlət bəzən borcun şərtlərini dəyişdirmək, ödəmələri uzatmaq və ya faiz dərəcəsini aşağı salmaq üçün restrukturizasiya aparır.

Borcun servisi üçün dövlət büdcəsində xüsusi xərc maddələri nəzərdə tutulur və illik büdcə xərclərinin bir hissəsi bu məqsədlərə yönəldilir.

Dövlət Borcunun İdarə Edilməsində Beynəlxalq Təcrübə

Dünyanın müxtəlif ölkələrində dövlət borcunun idarə olunması üçün fərqli təcrübələr mövcuddur:

• ABŞ: Dövlət borcunu idarə edən xüsusi agentlik var. Borc adətən uzunmüddətli və aşağı faizlə cəlb olunur. ABŞ dollarının dünya valyutası olması borc yükünü azaldır.
• Avropa İttifaqı ölkələri: Borc/ÜDM nisbətinə dair ciddi məhdudiyyətlər tətbiq olunur (Məsələn, Mastrix kriteriyaları).
• Yaponiya: Dünyada ən yüksək dövlət borcu olan ölkələrdən biridir, lakin daxili borc yüksəkdir və ölkə iqtisadiyyatı dayanıqlıdır.
• Argentina: Borc böhranı yaşamış ölkələrdən biridir, xarici borc səbəbindən iqtisadiyyatda ciddi problemlər yaşanıb.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, dövlət borcunun davamlılığı və təhlükəsizliyi üçün şəffaflıq, effektiv idarəetmə və doğru strategiya əsas şərtdir.

Azərbaycanın Dövlət Borcu: Mövcud Vəziyyət

Azərbaycanın dövlət borcu, xüsusilə də 2000-ci illərin əvvəllərindən bəri idarə olunan səviyyədə saxlanılır və bu, ölkənin iqtisadi sabitliyinə müsbət təsir göstərir. Son illərdə dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 20%-dən aşağı səviyyədə qalır. Bu, beynəlxalq standartlara görə çox yaxşı göstərici hesab olunur.

Azərbaycanın dövlət borcunun əsas hissəsi xarici borcdan ibarətdir, lakin ölkədə daxili borcun da artımı müşahidə olunur. Dövlət borcunun strukturu aşağıdakı kimi formalaşır:

• Xarici dövlət borcu – beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından, ölkələrarası kreditlərdən və digər mənbələrdən cəlb olunur.
• Daxili dövlət borcu – əsasən dövlət istiqrazları vasitəsilə Maliyyə Nazirliyi tərəfindən daxili bazarda cəlb edilir.

Ölkədə dövlət borcunun idarə olunması üçün ayrıca strategiya hazırlanıb və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən davamlı nəzarət edilir.

Dövlət Borcu üzrə Təkliflər və İslahatlar

Dövlət borcunun təhlükəli səviyyəyə çatmaması üçün bir sıra təkliflər və islahatlar həyata keçirilə bilər:

• Büdcə intizamının gücləndirilməsi – Büdcə gəlirlərinin artırılması və xərclərin azaldılması.
• Şəffaflığın artırılması – Borc əməliyyatları barədə ictimaiyyətin və beynəlxalq təşkilatların mütəmadi məlumatlandırılması.
• Yeni maliyyə alətlərinin tətbiqi – Dövlət istiqrazlarının müxtəlif növlərinin buraxılması və investorlara təqdim edilməsi.
• Risklərin düzgün qiymətləndirilməsi – Xüsusilə valyuta və faiz risklərinin öncədən müəyyənləşdirilməsi və qarşısının alınması.
• Makroiqtisadi sabitliyin qorunması – İqtisadi artım və sabitliyin təmin olunması ilə borc yükünün yüngülləşdirilməsi.

Dövlət Borcunun Azaldılması Yolları

Dövlət borcunun azaldılması üçün əsasən aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:

• İqtisadi artımın sürətləndirilməsi – İqtisadiyyat böyüdükcə borcun ÜDM-ə nisbəti azalır.
• Xərclərin optimallaşdırılması – Büdcə xərclərinin səmərəliliyinin artırılması və qeyri-səmərəli xərclərin azaldılması.
• Özəlləşdirmə və aktivlərin satışı – Dövlətin bəzi müəssisə və aktivlərini sataraq borcun qaytarılması.
• Vergi bazasının genişləndirilməsi – Vergi daxilolmalarının artırılması ilə borcun ödənməsi üçün əlavə mənbə yaradılır.
• Borcların restrukturizasiyası – Daha aşağı faizli və uzunmüddətli kreditlərlə köhnə borcların əvəz olunması.

Bu yolların tətbiqi ölkənin maliyyə dayanıqlılığını qorumaq və borcun təhlükəli həddə çatmasının qarşısını almaq baxımından çox vacibdir.

Müxtəlif Ölkələrdə Dövlət Borcu

Cədvəldən göründüyü kimi, müxtəlif ölkələrdə dövlət borcunun səviyyəsi və strukturunda ciddi fərqlər mövcuddur. Azərbaycan həm borc/ÜDM nisbətinə, həm də ümumi borc məbləğinə görə nisbətən aşağı göstəricilərə malikdir.

Dövlət borcu iqtisadiyyat üçün həm fürsət, həm də risk mənbəyidir. Doğru idarə olunduqda borc dövlətə sosial və infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsində kömək edə bilər. Amma borcun sürətlə və nəzarətsiz artması maliyyə sabitliyi, iqtisadi inkişaf və vətəndaşların rifahı üçün ciddi təhlükələr yarada bilər.

Azərbaycanın hazırkı vəziyyətində dövlət borcunun idarə olunması üzrə mövcud strategiya qənaətbəxş hesab oluna bilər. Lakin uzunmüddətli perspektivdə borcun idarə edilməsində şəffaflığın artırılması, risklərin düzgün qiymətləndirilməsi və iqtisadi artımın dəstəklənməsi vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar