Azərbaycan musiqi səhnəsində qarmon alətinin qadın ifaçılar tərəfindən populyarlaşdırılması XX əsrin sonlarında yeni mərhələyə qədəm qoydu və bu prosesin mərkəzində Gövhər Mirhəmid qızı Rzayeva dayandı. 1953-cü ildə Bakının Sovetski məhəlləsində dünyaya göz açan sənətkar ailəsinin ilk övladı idi və erkən yaşlarından musiqi mühitində böyüdü; xalalarından biri məşhur nağara ustası, digəri tanınmış müğənni, atası isə qızının istedadını qorumaq üçün onu hər dərsə özü aparıb-gətirirdi . On iki yaşında toy məclislərində səhnəyə çıxmağa başlayan Gövhər Rzayeva boyu hələ qarmona çatmadığından altına döşəkcə qoyularaq ifa edir, ustad qarmonçu Qızxanım Dadaşovanın dəstəyilə peşəkar arenaya qədəm qoyurdu . İlk dəfə isə Rübabə Muradovanı müşayiət etdiyi toyda “balaca qarmonçalan” kimi tanınıb sənətkarın alqışını qazandı; bu hadisə gələcək karyerasının dönüş nöqtəsinə çevrildi. Cəmi on ildən bir qədər çox vaxt keçdikdən sonra Gövhər xanım qadın toylarının baş ifaçısı statusunu möhkəmləndirdi, qarmon repertuarını xalq və bəstəkar mahnılarından ibarət geniş siyahı ilə zənginləşdirdi, səsi eşidilən hər məclisdə “tərəkəmə” ritmini unudulmaz tərzdə canlandırdı. 1990-cı illərin televiziya proqramları onun virtuoz texnikasını evlərə gətirdi; xromatik keçidlər, sürətli arpejlər, sinxron barmaq akrobatikası gənc ifaçılar üçün ustad dərsinə çevrildi. Həmin illərdə qazandığı gəlir, ailə məsuliyyətləri və cəmiyyətin qadın sənətkara münasibəti Rzayevanı bəzən tərif, bəzən də tənqid hədəfinə çevirsə də, o, yaradıcılığından geri çəkilmədi. Mətbuatın “pul qazanmaqla qadın xoşbəxt ola bilmir” kimi sitatlarla gündəmə gətirdiyi şəxsi fikirləri dəfələrlə polemika doğurdu, lakin bu qalmaqallar onun musiqi brendini daha da möhkəmləndirdi. Bu gün 70 yaşını təmtəraqlı yubileylə qeyd edən Əməkdar artist – şəhərin şadlıq evlərindən birini bağlatdıraraq konsert üçün səhnəyə çıxan qarmon ifaçısı – öz janrında yenə ön sıralarda görünür .
Erkən uşaqlıq illəri və ailə mühiti
Gövhər Rzayeva Bakının köhnə Sovetski məhəlləsində musiqi və sənətkar ruhunun qarışdığı tipik bakılı ailədə böyüdü. Ailədə üç uşaqdan ilki olan Gövhərin adını nənəsi seçmiş, atası isə onu həmişə “anam” deyə çağırmışd. Həyətdə muğam sədaları, küçə toylarının davulu-zurnası, radionun birbaşa efirindən gələn xanəndə səsi qızcığazın qulaq zehniyyətini formalaşdırdı. Onu musiqiyə həvəsləndirən ən böyük faktor xalası Sara Mahmudovanın nağara, Validə Mahmudovanın isə vokal ifası idi; ailə qohumlarının hər biri Gövhərin incəsənət yönümünü dəstəkləyirdi.
O, 173 saylı orta məktəbdə oxuyarkən həkim olmaq arzusunu gizlətmirdi, amma aktyor təbiəti, auditoriyaya çıxmaqdan duyduğu fərəh və qarmonun ecazkar səsi peşə seçiminə başqa istiqamət verdi. On iki yaşında ilk dəfə toy məclisində qarmon çalmaq təklifini qəbul etdikdə ailəsi qorxu və qürur hissini eyni anda yaşadı; atası tədbir-tədbir qızının yanında duraraq həm nəzarət, həm də dəstək missiyasını üzərinə götürdü. Gövhər xanım boyunun balacalığına görə qarmonun klaviaturası ilə kürəyi arasında polad döşəkcə qoyan toy aparıcılarının zarafat obyektinə çevrilsə də, alətin dillərindən çıxan səs zarafatları susdurmağa bəs edirdi.
Qarmonla ilk səhnə təcrübələri
Gövhər Rzayeva ilk peşəkar addımlarını ustad qarmonçu Qızxanım Dadaşovanın komandası ilə atdı; bu təcrübə ona qarmonun təkcə toy çalğı aləti deyil, həm də solo konsert platforması ola biləcəyini göstərdi . Rübabə Muradovanı müşayiət etdiyi toyda isə səhnə arxasındakı tərəddüd büsbütün aradan qalxdı; “Bu balacanı qarmonun arxasına niyə qoymusunuz?” sualı cavabını ifanın qızğın vaxtında aldı, Rübabə xanım növbəti fasilədə “gələcəyin var, qızım” deyərək onu ruhlandırdı. İfaçının repertuarında “Tərəkəmə”, “Naz eləmə”, “Şalaxo” kimi ritmik muğam-mahnı hibridləri yük təşkil edir, lakin o, dövrün estrada hitlərini də öz transkripsiyasına salaraq dinləyicini təəccübləndirməyi bacarırdı.
Gənclik illərində sənətçi daha çox qadın məclislərinə dəvət olunurdu, çünki həmin dövrdə kişilərin dominant olduğu toy aləmində gənc və qadın qarmonçalan bir istisna kimi qəbul edilirdi. Bu məclislərdə formalaşan improvizasiya bacarığı onun texniki arsenalını möhkəmləndirdi: tez-tez dəyişən muğam ladlarına uyğun modulyasiyalar, sürətli keçidlər və əllərin paralel hərəkətində ortaya çıxan ritmik fasilələr Gövhər xanımı tanınan üsluba qovuşdurdu.
Televiziya dövrü və geniş auditoriya
1990-cı illərin ortalarında rəqəmsal yayıma keçid edən Azərbaycan televiziyası canlı musiqi verilişlərinə ehtiyac duyurdu və qarmon ifaçıları bu boşluğu doldururdu. “Gənclik” studiyasında lentə alınan ilk proqramda Gövhər xanım “Cəngi”ni solo ifa edərək qarmonun orkestrasız nə qədər zəngin rəng palitrasına malik olduğunu nümayiş etdirdi. Teleyayım ona regional şöhrət qazandırdı və Quba, Lənkəran, Gəncə qastrollarının qapısını açdı.
Konsert proqramlarında canlı qarmon ifasına sintezator dəstəyi əlavə etmək ideyası da məhz onun komandası tərəfindən sınaqdan keçirildi. Bu texniki yenilik qarmonun səsini meydançaya bərabər şəkildə paylamağa kömək edirdi və sənətçi beş mindən çox tamaşaçının toplandığı stadion konsertində də dinamik itkisi olmadan ifa etmə fürsəti qazandı. Eyni dövrdə lentə alınan video-kassetlər gənc musiqiçilər üçün tədris materialına çevrilərək qarmon məktəblərində dolaşmağa başladı.
Musiqi üslubu və repertuar seçimi
Gövhər Rzayevanın ifa dili qarmonun həm melodik, həm ritmik potensialını balanslı şəkildə sərgiləyir. Sol əlindəki bas-akkord klaviaturası ilə “Şüştər” muğamını səsləndirərkən bas nağara funksiyasını, sağ əl melodiyalarında isə xanəndə səsinin ornamentikasını imitasiya edir. O, bir sırada triollaşdırılmış tez-tez alqoritmik arpejlər qurur ki, burada həm Qafqaz çalğı üslubunun sürətli döngələri, həm də Orta Asiya harmonik klişeləri hiss olunur.
Repertuar baxımından ifaçı klassik xalq melodiyalarını müasir estrada aranjimanlarına inteqrasiya etməyi sevir; “Sarı gəlin”i transformasiya edərkən ikinci hissəyə “Can-Can” ritmini gətirməsi tamaşaçıda sürpriz effekti yaradır. Hər konsertdə yeni element axtarışı sənətkarı yorulmaz eksperimentator kimi xarakterizə edir və bu bacarıq onu illər boyu aktual saxlayır.
Şəxsi həyat və sənətdə fasilələr
Sənətkar cəmi bir dəfə ailə həyatı qurdu və bu nikahdan iki qızı, bir oğlu dünyaya gəldi; lakin uzun illər davam edən ailə zorakılığı və maliyyə mübahisələri 28 ildən sonra boşanma ilə nəticələndi . Ən kiçik qızı Ülkərin ərinin və az sonra nəvəsinin qətlə yetirilməsi sənətkarın həyatında dərin iz buraxdı; o, müsahibələrinin birində “bəlkə də başqa biri olsaydı havalanardı” deyərək bu faciənin psixoloji ağırlığını etiraf edib
Şəxsi dramlar yaradıcılığında fasilələrə səbəb olsa da, Gövhər xanım səhnəni tərk etmədi; əksinə, musiqini “ruh terapiyası” adlandıraraq daha emosional, nisgilli ifalara yönəldi. Bu dövrdə repertuara daxil etdiyi “Qəmgin saz” və “Ümid yeri” instrumental improvizasiyaları tamaşaçıya məhz həmin hissi təcrübəni çatdırırdı.
Media qalmaqalları və ictimai imic
2021-ci ildə televiziya proqramında səsləndirdiyi “pul qazanan kişinin xəyanətini bağışlamaq lazımdır” fikri sosial mediada geniş müzakirə olundu və bir sıra feminist qrupların kəskin tənqidinə səbəb oldu Jurnalistlər bu qalmaqalı “pulun kölgəsində qadın qüruru” başlığı ilə işıqlandırdı və məsələ günlərlə mediada əsas müzakirə mövzusu olaraq qaldı.
2025-ci ilin iyununda müğənni xalası qızı Gülnarə Mahmudova ilə efirdə yaşadığı mübahisə zamanı studiyanı tərk etməsi isə yeni başlıq doğurdu: “Əməkdar artist yayım meydanını tərk etdi” Bu, onun emosional reaksiyalarını gizlətməyən şəxsiyyət olduğunu bir daha nümayiş etdirdi və həmrəyliklə yanaşı, müxalif mövqeləri də səfərbər etdi. Hər iki qalmaqal göstərdi ki, Gövhər Rzayeva tək musiqi ilə deyil, cəmiyyətə ötürdüyü mesajlarla da diqqət çəkir.
Sosial layihələr və xeyriyyə fəaliyyəti
Şəxsi dramlarını yaşamış sənətkar xeyriyyə aksiyalarına böyük önəm verir; qadın sığınacaqlarında keçirdiyi pulsuz konsertlərlə zorakılıq qurbanı olmuş ailələrə maddi dəstək toplayır. Hər il Ramazan ayında uşaq evlərinə qarmon ifası ilə müşayiət olunan bayram tədbiri təşkil edir və şəxsi xərcləri hesabına yetim uşaqlara musiqi alətləri hədiyyə edir.
2023-cü ildə “Qarmonla gülüş” layihəsini başlayaraq autizm spektrli uşaqlarla musiqi terapiyası seansları keçirdi. Layihənin hesabat nəticələrinə görə, onlarla uşağın sensor koordinasiyasında və diqqət müddətlərində müsbət dəyişiklik qeydə alınıb. Bu, sənətkarın sosial məsuliyyət hissini onun musiqi ixtisası ilə birləşdirən uğurlu nümunədir.
Yaşlanmayan sənətkar: yubiley və irs
70 illik yubileyini qeyd edən Gövhər Rzayeva şəhərin məşhur şadlıq evini bağlatdıraraq irihəcmli konsert-banket təşkil etdi; gecədə Xalq artisti Eyyub Yaqubovdan başlayaraq estrada ulduzlarına qədər müxtəlif sənətçilər səhnəyə çıxdı. Bu tədbir onun musiqi ailəsinin miqyasını və sənətkar dostlarının geniş dairəsini nümayiş etdirdi.
Yubiley proqramında qarmon əsərlərinin simfonik aranjimanı və canlı DJ miks versiyası da təqdim edildi; bu yenilik həm ənənə, həm modern musiqinin sintezidir. Tədbirin sonunda müəllimi xatırlamaq üçün Qızxanım Dadaşovanın arxiv videosu böyük ekranlarda nümayiş olundu və səhnədə şagird–müəllim rəmzi görüşü baş tutdu. Bu səhnə Gövhər xanımın musiqi irsinin generasiya-ənənə davamlılığını təsdiqlədi.
| İl | Əsas hadisə | Məkan | Qısa qeydlər |
|---|---|---|---|
| 1965 | İlk toy ifası | Bakı | Qızxanım Dadaşova ilə duet |
| 1980 | Respublika mədəniyyət festivalı qalibi | Gəncə | Qarmon solosu ilə diplom |
| 1995 | İlk televiziya solo proqramı | “Gənclik” studiyası | “Cəngi” instrumental |
| 2005 | “Əməkdar artist” fəxri adı | Bakı | Dövlət səhnəsində yubiley konserti |
| 2023 | 70 illik yubiley | Bakı | Simfonik qarmon gecəsi |
Gövhər Rzayeva Azərbaycan qarmon ifaçılıq məktəbinin canlı xronologiyasıdır; onun həyat hekayəsi buraxılmış disklərdən, televiziya arxivlərindən və milyonlarla məclisdən çox-səslə yazılmış bioqrafiyadır. Sovetskidəki balaca həyət evindən başlayıb region konsert salonlarına, oradan da ölkəmiqyaslı musiqi layihələrinə uzanan yol təkcə istedadın yox, həm də iradənin hekayəsidir. Qısa boyu səbəbilə “balaca qarmonçu” kimi tanınan Gövhər xanım ifa masasında illər ərzində Azərbaycan qadınının böyük iradəsini nümayiş etdirdi. Sənəti qədər kəskin açıqlamaları da diqqətdən kənar qalmadı; bəzən tənqid olundu, bəzən də alqışlandı, lakin hər zaman gündəmdə qalmağı bacardı. Ailə faciələrinə baxmayaraq musiqidən əl çəkmədi, əksinə səhnəni sığınacaq, qarmon klaviaturasını isə ruhun səs telləri bildi. Sosial layihələrdə iştirakı, musiqi terapiyası təşəbbüsləri və qadınların hüququna dair şəkildə səsləndirdiyi bəzən qalmaqallı fikirlər onun ictimai rolunu rəngarəng palitraya çevirdi. Yubileyini təkcə özünü deyil, həm də qarmon sənətini təntənə ilə qeyd etməsi göstərdi ki, Gövhər Rzayeva hələ də yaradıcılıq həvəsini itirməyib; repertuarı yenilənir, şagirdləri çoxalır, pərəstişkarları yeni aranjimanlara maraqla qulaq kəsilir. Musiqişünaslar üçün o, ordinar ifaçı yox, qadın qarmonçalan fenomeninin güc nümunəsidir; gənc musiqiçilər üçün isə kişi dominantasından sıyrılıb uğur qazanmağın mümkünlüyünə dəlildir. Beləcə Gövhər Rzayeva həm ifaçılıq məktəbi, həm də həyat dərsi təqdim edir; qarmon sədası altında yazdığı hekayə milli musiqi salnaməsinin cəsur, emosional və ilhamverici səhifələrini təşkil edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gövhər Mirhəmid qızı Rzayeva Azərbaycan qarmon ifaçısı, 2005-ci ildən Əməkdar artistdir. 1953-cü ildə Bakıda anadan olub və on iki yaşından peşəkar səhnəyə çıxır. Repertuarında xalq mahnıları və muğam kompozisiyalarını estrada aranjimanı ilə birləşdirir. Televiziya verilişləri, regional qastrollar və sosial layihələrdə aktivdir.
Ailəsinin musiqi ənənəsi böyük rol oynamışdır; xalası Sara Mahmudovanın nağara ifası, digər xalası Validə Mahmudovanın vokal fəaliyyəti balaca Gövhəri ruhlandırırdı. Atası onu musiqi məktəbinə aparıb-gətirirdi və ilk dəfə toyda çalarkən yanında dayandı. Boyu alətə çatmadığı üçün döşəkcə üstündə ifa etməsi o dövrdə tez-tez xatırlanan maraqlı detal kimi qalıb.
1980-ci ildə Respublika mədəniyyət festivalının laureatı olub, 1995-ci ildə televiziya ekranında ilk solo proqramını təqdim edib. 2005-ci ildə dövlət səhnəsində böyük yubiley konserti keçirmiş və həmin il Əməkdar artist fəxri adı ilə təltif edilib. 2023-cü ildə 70 illik yubileyində qarmon əsərlərinin simfonik aranjimanını təqdim etməsi sənətgərlik baxımından yenilik sayılır.
Gövhər xanım 28 illik evlilikdən sonra boşanmış, bu dövrdə ailə zorakılığı və maddi mübahisələrə baxmayaraq səhnədən kənar qalmamışdır. Kiçik qızının ərinin və nəvəsinin qətli kimi faciələr yaradıcılıqda melankolik, nisgilli nüansları artırıb. O, musiqini “ruhi terapiya” adlandıraraq şəxsi ağrıları ifalarına köçürməyə üstünlük verir.
2021-ci ildə efirdə “pul qazanan kişinin xəyanətini bağışlamaq lazımdır” fikrini səsləndirməsi geniş mübahisə doğurmuş, feminist qrupların kəskin tənqidinə tuş gəlmişdir. 2025-ci ildə müğənni xalası qızı Gülnarə Mahmudova ilə efirdə barışmaqdan imtina edərək studiyanı tərk etməsi də yeni qalmaqal yaratmışdır. Hər iki hadisə onun emosional və açıq danışığını ortaya qoyur.
Qadın sığınacaqlarında pulsuz konsertlər verir, Ramazan ayında uşaq evlərinə musiqi alətləri bağışlayır. “Qarmonla gülüş” adlı musiqi terapiyası layihəsi ilə autizm spektrli uşaqlara dəstək olur. Eyni zamanda ailə faciəsi yaşamış qadınlara psixoloji yardım məqsədli fondlara illik ianələr edir.
Gövhər Rzayeva sol əl bas-akkord klaviaturasından nağara partiyasını imitasiya edir, sağ əllə isə muğam ornamentlərini sürətli arpej və triol keçidləri ilə bəzəyir. Repertuarında klassik xalq melodiyalarını müasir estrada ritmləri ilə sintez edir. İfada dinamika dəyişmələrini barmaqlarla deyil, bellows-kontrol adlandırılan ciyə idarəsi ilə həssas tənzimləyir.
O, televiziya çıxışlarında ailə və cəmiyyət mövzularında ənənəvi baxışları sərt şəkildə müdafiə edir. Pul, sədaqət və qadın-kişi münasibətləri haqda fikirləri modern gender bərabərliyi prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etdiyindən sosial şəbəkələrdə diskussiya yaradır. Buna baxmayaraq o, sözlərindən geri çəkilmir və öz təcrübəsinə əsaslandığını bildirir.
Müsahibələrində gənclərə repertuarı geniş tutmağı, muğam ladlarını texniki frazalarla deyil, hissiyatla ifadə etməyi tövsiyə edir. O, qarmon məktəblərində ustad dərslərinə dəvət olunarkən “hər melodiyanı əvvəlcə zümzümə edin, sonra barmaqlarınıza köçürün” prinsipini vurğulayır. Səhnəyə çıxmaqdan qorxmamağı və hər konsertə yeni texniki element əlavə etməyi gənclərə əsas qayda kimi çatdırır.
Sənətkar “Qarmon–Simfonik Layihə 2” adlı albom üzərində işlədiyini açıqlayıb. O, dünya klassiklərini qarmon və kamera orkestri üçün aranjiman etməyi hədəfləyir. Əlavə olaraq region uşaq musiqi məktəblərində ustad dərsi turu planlaşdırır. Məqsəd gənc qızların qarmon alətinə marağını artırmaq və qadın ifaçılar ənənəsini davam etdirməkdir.
