Azərbaycan tarixinin görkəmli simalarından biri olan Əhməd bəy Ağaoğlu həm siyasi, həm də mədəni həyatda özünəməxsus iz buraxan şəxsiyyətlərdən olub. O, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində Türk dünyasının maarifləndirilməsi, milli şüurun oyanması və demokratik ideyaların yayılması istiqamətində ciddi fəaliyyət göstərmişdir. O, təkcə Azərbaycan deyil, eyni zamanda Osmanlı və Türkiyə Cümhuriyyəti tarixində də silinməz izlər buraxmış bir ziyalı kimi tanınır. Əhməd Ağaoğlunun fəaliyyəti, düşüncə tərzi və yazıları sadəcə bir dövrün təhlili deyil, bu günümüz üçün də aktual olan məsələləri əhatə edir.
O, təkcə bir yazıçı və publisist yox, həm də bir ideoloq, siyasi fəal, hüquqşünas, pedaqoq, filosof və milliyyətçi bir aydın idi. Onun ideyaları həm Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatına, həm də Türkiyədə formalaşmaqda olan müasir dövlətçiliyə güclü təsir göstərmişdir. Əhməd Ağaoğlunun həyat yolu həm çətinliklərlə, həm də uğurlarla doludur. O, təhsili, fəaliyyəti və siyasi baxışları ilə öz dövrünün fövqəladə dərəcədə savadlı və irəlidə olan ziyalılarından biri idi. Aşağıdakı bölmələrdə onun həyat və yaradıcılığına dair əsas istiqamətlər geniş şəkildə təqdim olunur.
Əhməd Ağaoğlunun mənşəyi və ailəsi
Əhməd bəy Ağaoğlu 1869-cu ildə Şuşa şəhərində, nüfuzlu və zəngin bir ailədə dünyaya göz açıb. Ailəsi qədim türk-müsəlman elitasına mənsub idi və bu mühitdə böyüməsi onun gələcək fikirlərinin formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir. Onun atası Hacı Əli oğlu ticarətlə məşğul olan və dini bilikləri olan bir şəxs idi. Anası isə övladlarının təhsilinə və tərbiyəsinə xüsusi önəm verən savadlı qadın idi. Bu mühitdə böyüyən Əhməd bəy daha uşaq yaşlarından elmə, kitaba və ictimai məsələlərə maraq göstərmişdi.
Onun ailəsi Şuşa mühitində milliyyətçi və eyni zamanda modernist yanaşmalarla tanınan ailələrdən idi. Ağaoğlunun gənclik illərində rus və islam təsirlərinin bir arada olduğu mürəkkəb sosial şəraitdə formalaşması onun sonrakı dünya görüşünə və maarifçilik fəaliyyətinə təsir etmişdir.
Təhsili və erkən intellektual fəaliyyəti
Əhməd Ağaoğlu ilk təhsilini Şuşada aldı, sonra isə Tiflisə gedərək klassik rus gimnaziyasında təhsilini davam etdirdi. Burada rus dili və Avropa elmləri ilə tanış oldu. Daha sonra Parisə yollanaraq Sorbon Universitetində hüquq və şərqşünaslıq üzrə ali təhsil aldı. O, burada fransız maarifçiliyi, pozitivizm və liberalizm kimi axınlarla yaxından tanış oldu. Məşhur fransız tarixçi Ernest Renanın və filosof Emile Durkheim-in fikirləri onun dünya görüşünün formalaşmasında mühüm rol oynadı.
Parisdə yaşadığı dövrdə Avropa mədəniyyəti və fəlsəfəsini dərindən öyrənən Əhməd bəy eyni zamanda İslam dünyasının zəif tərəflərini və islahatlara olan ehtiyacını da başa düşürdü. O, bu dövrdə islam dünyasının Avropa ilə rəqabət aparması üçün təhsilin, elm və düşüncə azadlığının önəmini vurğulamağa başlamışdı.
Azərbaycana dönüş və maarifçilik fəaliyyəti
Avropada aldığı təhsildən sonra vətənə qayıdan Əhməd Ağaoğlu Tiflisdə və Bakıda maarifçilik fəaliyyətinə başladı. O, “Kaspi” və “Tərcüman” kimi qəzetlərdə məqalələr yazaraq müsəlman dünyasında təhsil, qadın hüquqları və ictimai islahatlar mövzusunda mütərəqqi fikirlərini yaymağa başladı. O dövrdə müsəlman cəmiyyətinin modernləşməsinə yönələn çağırışları ilə seçilən azsaylı ziyalılardan biri idi.
Əhməd bəy maarifçilik hərəkatının əsas simalarından biri olaraq dini fanatizmə və gerilikçiliyə qarşı açıq şəkildə çıxış edir, elm və təhsilin rolunu qabardırdı. O, xüsusilə qadınların cəmiyyətdəki yerinə dair cəsarətli çıxışları ilə həm maarifçilər, həm də konservativ çevrələr arasında böyük rezonans doğururdu.
Osmanlı imperiyasında fəaliyyəti və “Türkçülük” düşüncəsi
1908-ci ildə Osmanlı İmperiyasında II Məşrutiyyətin elan olunması ilə yaranan nisbi siyasi azadlıqlar Əhməd Ağaoğlunun Türkiyədə siyasi fəallığının artmasına gətirib çıxardı. O, İstanbulda “Serbestî”, “Tercüman-ı Hakikat” və “İkdam” kimi qəzetlərdə yazılar dərc etdirərək “Türkçülük”, “milliyyətçilik” və “mədəni islahatlar” mövzularında öz fikirlərini bölüşürdü.
Əhməd bəy “Türk ocaqları” və “Türk yurdu” kimi təşkilatların yaradılmasında mühüm rol oynamışdı. Onun fikrincə, türk milləti yalnız elm, təhsil və mədəni yüksəliş yolu ilə inkişaf edə bilərdi. O, Osmanlı toplumunu parçalayaraq zəiflədən milli və dini ayrı-seçkiliklərin qarşısını almaq üçün ortaq türk kimliyinin yaradılmasını vacib hesab edirdi.
Qadın azadlığı və cəmiyyətin islahı haqqında baxışları
Əhməd Ağaoğlunun ən cəsarətli və qabaqcıl fikirlərindən biri qadın azadlığı ilə bağlı idi. O, müsəlman qadınlarının təhsilə, işləməyə və ictimai həyata qatılmasına tərəfdar idi. “Qadın azadlığı yoxdur, qadının şəxsi inkişafı və milli vəzifəsi var” kimi fikirlərlə cəmiyyətdə böyük müzakirələrə səbəb olmuşdu.
Ona görə, bir millətin inkişafı yalnız kişilərlə deyil, qadınların da iştirak etdiyi bir proses olmalıdır. Əhməd bəyin qadın hüquqları mövzusundakı çıxışları və yazıları təkcə Azərbaycanın deyil, bütövlükdə müsəlman Şərqinin oyanışında böyük rol oynamışdı.
Hüquqşünaslıq və parlament fəaliyyəti
Əhməd Ağaoğlu Osmanlı parlamentində də fəaliyyət göstərmiş, burada hüquqi islahatlara dair təkliflər irəli sürmüşdür. Onun hüquq bilikləri Fransa universitetlərində aldığı ali təhsilə əsaslanırdı və o, bu bilikləri Osmanlı cəmiyyətində tətbiq etməyə çalışırdı.
O, parlament üzvü kimi çıxışlarında azad mətbuatın, müstəqil məhkəmələrin və seçki hüququnun genişləndirilməsini müdafiə edirdi. Əhməd bəy hüquqi dövlət quruluşunun formalaşması üçün Avropa hüquq sisteminin prinsiplərini təbliğ edirdi.
Mətbuat və publisistika sahəsində rolu
Əhməd Ağaoğlu həm də güclü publisist və jurnalist idi. Onun yazdığı məqalələr, redaktoru olduğu qəzetlər, nəşr etdirdiyi jurnallar dövrünün ideoloji və siyasi mühitində əhəmiyyətli yer tuturdu. O, ictimai rəyə təsir göstərməyi, fikirlərini geniş kütləyə çatdırmağı bacaran nadir ziyalılardan biri idi.
Əsərlərində təkcə siyasi deyil, həm də fəlsəfi, etik və mədəni problemlərə toxunur, Şərq ilə Qərb sivilizasiyası arasında körpülər qurmağa çalışırdı. O, yazı dili baxımından da seçilirdi: sadə, anlaşıqlı, lakin dərin mənalar daşıyan cümlələrlə oxucunu düşünməyə vadar edirdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə münasibəti və sonrakı taleyi
Əhməd bəy Ağaoğlu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunmasını böyük coşqu ilə qarşılamış, lakin siyasi proseslərdə aktiv şəkildə iştirak etməmişdir. 1918-ci ildə Bakıdakı vəziyyətin gərginləşməsi səbəbilə Türkiyəyə dönmək məcburiyyətində qalmışdı. O, Türkiyədə Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə qurulan yeni Cümhuriyyətin əsas ideoloqlarından birinə çevrildi.
Sonrakı illərdə Ankarada universitetdə müəllim kimi fəaliyyət göstərdi, “Hüquq və Hürriyyət”, “Milli İrşad” kimi nəşrlərdə yazılar dərc etdirdi. 1939-cu ildə vəfat edənə qədər Türkiyədə ictimai və elmi fəaliyyətini davam etdirmişdi. Onun adı bu gün də həm Azərbaycan, həm də Türkiyədə hörmətlə yad edilir.
Əsərləri və fikirlərinin müasir dövrdə əhəmiyyəti
Əhməd Ağaoğlunun “Üç Mədəniyyət”, “İslamda Hürriyyət”, “Hürriyyət və Həqiqət”, “Qadın və İctimai Həyat” kimi əsərləri onun ideoloji və fəlsəfi baxışlarını əks etdirir. Bu əsərlərdə o, türk-islam mədəniyyətinin yenilənməsi və modernləşdirilməsi zərurətini əsaslandırırdı.
Onun ideyaları bu gün də aktualdır. Xüsusilə təhsilin əhəmiyyəti, qadınların cəmiyyətdəki rolu və millətçilik ideologiyası müasir dövr üçün də faydalı düşüncə bazası təqdim edir. Əhməd Ağaoğlu həm də çoxkulturlu düşüncə sisteminin tərəfdarı idi və bu yanaşma qloballaşan dünyada daha da dəyər qazanır.
Əhməd Ağaoğlu bütün Türk dünyasında və xüsusilə Azərbaycanda milli intibahın simvoluna çevrilmiş nadir şəxsiyyətlərdən biridir. Onun fəaliyyəti yalnız bir dövrün deyil, bir ideyanın, bir yönümün təcəssümüdür. Əhməd bəy həyatını xalqına, maarifə və müasirlik ideyasına həsr etmiş, hər iki cəbhədə – qələm və siyasət meydanında mübarizə aparmışdı. O, keçmişlə gələcəyin arasında körpü rolunu oynayan, doğulduğu Şərqi və təhsil aldığı Qərbi özündə birləşdirən ziyalı obrazıdır. Onun adı gələcək nəsillər üçün yalnız tarix kitablarında deyil, həm də ideya və dəyərlər sistemində yaşayacaq.
Ən çox verilən suallar
Əhməd Ağaoğlu Şuşada dünyaya gəlib və milli-mədəni dəyərlərə hörmət edən, savadlı bir ailədə böyüyüb. Bu mühit onun intellektual inkişafına güclü təsir göstərib.
O, əvvəlcə Tiflisdə, sonra isə Fransanın Paris şəhərində Sorbon Universitetində ali təhsil alıb
O, hüquqşünas, jurnalist, siyasətçi, publisist, pedaqoq və ideoloq kimi fəaliyyət göstərib.
Əhməd bəy qadınların təhsili, ictimai həyatda iştirakı və şəxsi inkişafını vacib sayırdı. Bu baxışları ilə dövrünə görə çox qabaqcıl idi.
O, həm Azərbaycanda, həm də Osmanlı imperiyasında və daha sonra Türkiyə Cümhuriyyətində siyasi və ictimai fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.
Milliyyətçilik, türkçülük, modernləşmə, qadın azadlığı, hüquqi dövlət və təhsilin rolu onun əsas ideya sütunları idi.
Əhməd bəy Cümhuriyyəti dəstəkləmiş, lakin onun siyasi strukturunda birbaşa iştirak etməmişdi.
“Üç Mədəniyyət”, “İslamda Hürriyyət”, “Qadın və İctimai Həyat”, “Hüquq və Hürriyyət” onun əsas əsərlərindəndir.
O, 1939-cu ildə Türkiyədə vəfat etmişdir.
O, maarifçilik ideyaları, qadın hüquqları, hüquqi dövlət quruculuğu və türkçülük düşüncəsi ilə bu gün də aktual olan bir ziyalı kimi tanınır.