Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə məxsus olaraq, mürəkkəb və zəngin morfoloji quruluşa malikdir. Dildə sözlərin qurulması, yeni sözlərin yaranması və mənaca zənginləşməsi üçün müxtəlif şəkilçilər mühüm rol oynayır. Bu şəkilçilərdən biri də “-ğın”, “-gin”, “-ğun”, “-gün” şəkilçisidir və o, qədim türkcədən müasir Azərbaycan dilinə qədər öz funksionallığını qoruyub saxlamışdır. Şəkilçilərin hər biri dilin müxtəlif sahələrində işlənir və onlardan düzgün istifadə etmək, Azərbaycan dilinin dərinliyini, elastikliyini və ifadə imkanlarını daha yaxşı anlamağa kömək edir.
Söz yaradıcılığında şəkilçilərin, xüsusilə də “-ğın” şəkilçisinin rolu həm tarixi baxımdan, həm də müasir leksikologiyada böyükdür. Bu şəkilçi əsasən isimlərdən feillər, sifətlər və ya başqa isimlər düzəltmək üçün istifadə olunur. Müxtəlif elmi mənbələrdə “-ğın” şəkilçisinin morfoloji, semantik və funksional xüsusiyyətləri geniş şəkildə tədqiq edilmişdir. Onun köməyi ilə dildə yeni anlayışlar, hadisələr və proseslər ifadə edilir, fikirlər daha rəngarəng və dolğun çatdırılır.
Şəkilçilərin tarixi kökləri, dəyişməsi və fonetik variantları Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də müşahidə olunur. Bu da “-ğın” şəkilçisinin canlı, dinamik və inkişafda olan dil elementinə çevrilməsinə səbəb olub. Müasir dövrdə bu şəkilçi həm yazılı, həm də şifahi nitqdə tez-tez istifadə olunur və müxtəlif üslublarda öz yerini qoruyur.
Dilin fonetik və morfoloji qanunları “-ğın” şəkilçisinin əsasən sait harmoniyasına və kök sözün fonetik quruluşuna uyğun dəyişməsini şərtləndirir. Beləliklə, dilin zənginliyi, ahəngdarlığı və leksik çevikliyi bu şəkilçi vasitəsilə bir daha öz əksini tapır. Dildə söz yaradıcılığı prosesi və onun əsas mexanizmləri arasında “-ğın” şəkilçisinin xüsusi çəkisi danılmazdır.
Təhsil və elmi mühitdə bu şəkilçinin düzgün tətbiqi dil qaydalarının öyrədilməsi, şagird və tələbələrə ana dilinin imkanlarını aşılamaq baxımından əhəmiyyətlidir. Hər bir Azərbaycan dilinin daşıyıcısı “-ğın” şəkilçisinin necə və harada işlədildiyini bilsə, həm söz ehtiyatını, həm də ifadə imkanlarını genişləndirə bilər. Ədəbiyyatda, publisistikada, gündəlik ünsiyyətdə və hətta elmi əsərlərdə bu şəkilçidən istifadə dilimizin çoxqatlı və dərin strukturunu nümayiş etdirir.
-ğın şəkilçisinin ümumi xarakteristikası
“-ğın” şəkilçisi Azərbaycan dilində əsasən isim, sifət və bəzi hallarda feildən yeni söz düzəltmək üçün işlədilən bir məhsuldar şəkilçidir. Bu şəkilçi vasitəsilə dilə yeni mənalar, anlayışlar və terminlər gətirilir. Morfoloji baxımdan o, məhsuldar şəkilçi kimi müxtəlif söz köklərinə artırıla bilər və sait harmoniyasına uyğun olaraq -gin, -ğun, -gün variantlarında dəyişir.
Bu şəkilçinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də onun çox vaxt isimlərdən isim, isimlərdən sifət və ya isimlərdən feillər düzəltmək funksiyasını yerinə yetirməsidir. Məsələn, “yazıq-ğın” (yazığın), “ağıl-ğın” (ağılğın) kimi sözlər bu şəkilçinin tətbiqinin ən parlaq nümunələrindəndir. “-ğın” şəkilçisi vasitəsilə sözlərə emosional, məcazi və bəzən də subyektiv çalarlar əlavə olunur.
Fonetik variantlar və sait harmoniyası
Azərbaycan dilinin fonetik qanunlarına əsasən, “-ğın” şəkilçisi sait harmoniyasına uyğun olaraq bir neçə variantda işlənir: -ğın, -gin, -ğun, -gün. Söz kökündəki son səsə və saitin tərkibinə uyğun olaraq şəkilçinin forması dəyişir. Bu, dilin ahəng qanununun qorunmasını və nitqin axıcı olmasını təmin edir.
Söz kökündə incə sait olduqda şəkilçi “-gin”, qalın sait olduqda “-ğın” və ya “-ğun” şəklində artırılır. Məsələn, “qabaq-ğın” (qalın sait), “əqli-gin” (incə sait), “bağ-ğın” (qalın sait) və s. Şəkilçinin bu fonetik variantları dilin səlisliyi və orfoqrafiya qaydaları baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
-ğın şəkilçisinin mənaca verdiyi çalarlar
“-ğın” şəkilçisi əsasən, “aidiyyət”, “əlaqə”, “məxsusluq”, “xüsusiyyət” və “əlamət” bildirən sözlər düzəldir. Bu şəkilçi vasitəsilə əsas sözə yeni semantik çalarlar əlavə olunur, sözlər daha konkret, fərdi və ya ümumiləşdirilmiş mənada işlədilə bilir. Məsələn, “dost-ğun” (dostcanlı), “iş-gin” (işgüzar) sözlərində bu şəkilçinin verdiyi çalarlar aydın şəkildə hiss olunur.
Əlavə olaraq, şəkilçi emosional-qiymətləndirici və yaxud subyektiv münasibət də bildirə bilər. Bir çox hallarda “-ğın” şəkilçisi sözə bir növ “mülkiyyət”, “xasiyyət” və ya “təmayül” anlamı verir. Məsələn, “qorxaq-ğın” (qorxaqlıq edən), “şübhə-gin” (şübhəli) kimi sözlərdə bu funksiyanı görmək mümkündür.
Dilin müxtəlif qatlarında -ğın şəkilçisinin istifadəsi
“-ğın” şəkilçisi ədəbi dildə, dialekt və şivələrdə, həmçinin gündəlik danışıqda geniş istifadə olunur. Ədəbiyyatda və publisistikada bu şəkilçi vasitəsilə məcazi, ironiya və ya xüsusi vurğu yaratmaq mümkündür. Dialekt və şivələrdə isə şəkilçi bəzən fərqli fonetik variantlarla çıxış edir və yerli lüğətdə xüsusi ifadə imkanları açır.
Şəkilçinin danışıq dilində geniş yayılması, onun xalq danışığında canlı və funksional element kimi qalmasını təmin edir. Müxtəlif bölgələrdə və sosial təbəqələrdə bu şəkilçi vasitəsilə yaranan sözlər gündəlik nitqin axıcı, səmimi və təbii səslənməsinə səbəb olur.
-ğın şəkilçisinin digər şəkilçilərlə müqayisəsi
Azərbaycan dilində “-ğın” şəkilçisi bir sıra digər isim, sifət və ya feildüzəldici şəkilçilərlə müqayisədə daha fərdi və subyektiv mənalar yaradır. Məsələn, “-çı”, “-kar”, “-lı” kimi şəkilçilər daha çox peşə, xüsusiyyət və ya aidiyyət bildirir, amma “-ğın” şəkilçisi daha çox şəxsi münasibət, psixoloji və emosional hal yaratmağa yönəlir.
Bu şəkilçi digər şəkilçilərlə birlikdə və ya ardıcıl istifadə oluna bilər və nəticədə sözlər daha spesifik və fərdi məna kəsb edir. Beləliklə, “-ğın” şəkilçisinin nitqə gətirdiyi fərqli çalarlar onu Azərbaycan dilinin ən özünəməxsus şəkilçilərindən birinə çevirir.
-ğın şəkilçisinin tarixi və etimologiyası
Qədim türkcədə və oğuz ləhcələrində bu şəkilçinin müxtəlif variantlarına rast gəlinir. Tarixi mənbələrdə “-gın”, “-gin”, “-gün” kimi şəkilçilər artıq Orta əsrlərdən bəri işlədilmiş və dilin müxtəlif mərhələlərində semantik cəhətdən zənginləşmişdir. Morfoloji araşdırmalarda bu şəkilçinin qədim köklərindən bəhs edilir və onun digər türk dillərində də analoqları göstərilir.
Bu şəkilçi Türk dillərində ümumiyyətlə sifət və isim düzəldici şəkilçi kimi işlənmiş, Azərbaycan dilində isə daha məhsuldar və geniş işlənmə sahəsi əldə etmişdir. Onun bugünkü müasir dilimizdə yaşaması və işləkliyi türk dillərinin tarixi təkamül prosesinin bir hissəsidir.
Müasir ədəbi dildə -ğın şəkilçisinin rolu
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində “-ğın” şəkilçisi həm yazılı, həm də şifahi üslubda aktiv istifadə olunur. Ədəbiyyatda, elmi və publisistik mətnlərdə bu şəkilçi vasitəsilə fikrin emosional və ya subyektiv çalarlarla çatdırılması mümkündür. Jurnalistika və bədii üslubda bu şəkilçidən istifadə fikrin canlı və təsirli olmasına şərait yaradır.
Eyni zamanda, “-ğın” şəkilçisi yeni sözlərin yaranmasında, eləcə də söz ehtiyatının zənginləşməsində mühüm vasitədir. Müasir müəlliflər və dilçilər bu şəkilçinin leksik imkanlarından yararlanaraq dilin inkişafına və bədii-estetik dəyərinin artmasına töhfə verirlər.
-ğın şəkilçisinin öyrədilməsi və tətbiqi
Tədris prosesində “-ğın” şəkilçisinin öyrədilməsi dilin morfoloji sisteminin başa düşülməsi üçün vacibdir. Müəllimlər məktəblərdə bu şəkilçinin işlənmə qaydalarını, fonetik variantlarını və semantik imkanlarını izah etməklə şagirdlərin söz ehtiyatını genişləndirir. Dərslik və tapşırıqlarda bu şəkilçi ilə işləyən söz nümunələrinə tez-tez rast gəlinir.
Şagirdlərin bu şəkilçidən səmərəli istifadə etməsi onların dil bacarıqlarını, düşüncə çevikliyini və ifadə imkanlarını artırır. Elmi-tədris prosesində bu şəkilçinin müxtəlif mətnlərdə işlənmə nümunələrinin öyrənilməsi, dilin inkişafı üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Cədvəl: -ğın şəkilçisinin bəzi işlənmə nümunələri və mənaları
| Söz kökü | Şəkilçi | Düzəlmiş söz | Mənası |
|---|---|---|---|
| qorxaq | -ğın | qorxaqğın | qorxaqlıq edən, tez qorxan |
| ağıllı | -ğın | ağıllığın | ağıllı adam, düşüncəli |
| iş | -gin | işgin | işgüzar, işləməyi sevən |
| dost | -ğun | dostğun | dostcanlı, səmimi |
| şübhə | -gin | şübhəgin | şübhəli, tez şübhələnən |
Azərbaycan dili tarix boyunca şəkilçilərin hesabına zənginləşmiş və daim inkişaf edən bir sistemə çevrilib. “-ğın” şəkilçisi bu inkişafın bariz nümunələrindəndir. Söz yaradıcılığında, yeni mənaların və emosional çalarların ifadəsində, dilin morfoloji strukturunun güclənməsində bu şəkilçi mühüm rol oynayır. Həm dialektlərdə, həm də ədəbi dildə onun canlı və məhsuldar işləkliyi dilimizin dinamikliyinin və yaradıcı imkanlarının göstəricisidir.
Tarixdən bu günə qədər “-ğın” şəkilçisi müxtəlif mərhələlərdən keçib, semantik və funksional cəhətdən zənginləşib. Müasir dövrdə də bu şəkilçinin düzgün tətbiqi, yeni sözlərin yaradılması və leksik ehtiyatın genişlənməsi üçün vacibdir. Dilçilər və müəllimlər onun tədrisində və öyrədilməsində aktiv rol alaraq gələcək nəsillərə ana dilimizin zənginliklərini aşılamağa davam edirlər. “-ğın” şəkilçisi dilimizin incəliklərini və dərin qatlarını açmaq üçün güclü bir vasitə olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
-ğın şəkilçisi Azərbaycan dilində əsasən yeni isim, sifət və ya bəzən feil düzəltmək üçün istifadə olunur. O, əsasən aidiyyət, xasiyyət, xüsusiyyət və ya subyektiv münasibət bildirən sözlərin yaradılmasında rol oynayır. Şəkilçi sözə əlavə semantik çalar və məna qatır. Nitqdə emosional və fərdi çalar yaratmağa imkan verir.
Bu şəkilçi sait harmoniyasına uyğun olaraq -ğın, -gin, -ğun, -gün kimi variantlarda işlənir. Söz kökündəki saitin incə və ya qalın olmasından asılı olaraq şəkilçinin forması dəyişir. Qalın saitli köklərdə -ğın, -ğun, incə saitli köklərdə isə -gin, -gün variantı artırılır. Bu qayda dilin fonetik harmoniyasını qoruyur.
Əsasən isim və sifət düzəldici şəkilçidir. Nadir hallarda bəzi feillərin yaradılmasında da iştirak edə bilər. Əsasən isimdən isim, isimdən sifət düzəlməsində məhsuldardır. Sözə xasiyyət, təmayül, aidiyyət və ya subyektiv məna qatır.
Məsələn, qorxaq-ğın (qorxaqlıq edən), ağıllı-ğın (ağıllı adam), iş-gin (işgüzar), dost-ğun (dostcanlı), şübhə-gin (şübhəli) və s. Bu sözlərdə şəkilçinin verdiyi çalarlar aydın hiss olunur. Nümunələr həm ədəbi dildə, həm də dialektlərdə rast gəlinir. Sözlər emosional və fərdi çalar daşıyır.
Bu şəkilçi yalnız Azərbaycan dilində deyil, digər oğuz və ümumtürk dillərində də müxtəlif formalarda işlənir. Qədim türkcədə və çağdaş türk dillərində onun müxtəlif fonetik variantlarına rast gəlinir. Müxtəlif dövrlərdə semantik və morfoloji dəyişikliklərə uğramışdır. Müasir Azərbaycan dilində isə xüsusilə məhsuldar hesab olunur.
-ğın şəkilçisi əsasən şəxsi münasibət, emosional və ya subyektiv hal bildirir. -çı, -kar, -lı şəkilçiləri isə peşə, xüsusiyyət, aidiyyət və ya əlamət bildirən şəkilçilərdir. -ğın daha fərdi və bəzən qiymətləndirici məna yaradır. Bu fərq semantik və üslubi çalarlarda özünü göstərir.
-ğın şəkilçisinin kökləri qədim türkcəyə və oğuz ləhcələrinə gedib çıxır. Tarixi mənbələrdə onun müxtəlif fonetik variantları mövcuddur. Orta əsrlərdən bəri həm yazılı, həm də şifahi nitqdə istifadə olunub. Müasir dövrdə isə dilin məhsuldar şəkilçilərindən biri kimi yaşayır.
Dialekt və şivələrdə şəkilçi bəzən fərqli fonetik formalarda istifadə olunur. Yerli ləhcələrdə yeni sözlərin yaranmasında və xalq danışığında funksional element kimi qalır. Bəzi bölgələrdə orijinal variantları ilə rast gəlinir. Şəkilçinin dialektlərdə canlılığı dilin zənginliyini göstərir.
-ğın şəkilçisi ilə düzələn sözlər həm ədəbi, həm publisistik, həm də gündəlik danışıq üslubunda geniş istifadə olunur. Ədəbiyyatda, publisistikada və jurnalistikada bu şəkilçi canlı və təsirli ifadə yaradır. Gündəlik ünsiyyətdə isə nitqin axıcılığını və emosionallığını artırır. Şəkilçi dilin müxtəlif üslub imkanlarını genişləndirir.
Şəkilçinin düzgün mənimsənilməsi üçün onun fonetik variantlarının, işlənmə qaydalarının və semantik xüsusiyyətlərinin öyrədilməsi vacibdir. Müxtəlif mətn nümunələri üzərində bu şəkilçinin işlənməsinə diqqət yetirmək, şagirdlərin söz ehtiyatını artırmaq üçün faydalıdır. Tədris zamanı həm ədəbi, həm də dialekt nümunələri göstərilməlidir. Şagirdlər praktiki tapşırıqlarla şəkilçinin funksiyasını mənimsəyə bilər.
