Həştad sözü Azərbaycan dilinin tarixi qatında özünəməxsus iz buraxan leksik vahidlərdən biridir. Bu məfhum həm ədəbi mətnlərdə, həm də xalq danışığında klassik rəqəm sistemi çərçivəsində “səksən” anlamını ifadə edib. Fars dilindən keçmiş bu söz keçmiş əsrlərdə saray dəftərlərində, vergi cədvəllərində və elmi risalələrdə işlənirdi. Ticarət yolları üzərində yerləşən şəhərlərimizdə tacirlər rəqəm sövdələşmələrində “həştad” kəlməsi ilə qiymətləri dəqiqləşdirər, şairlər qəzəllərində qırxın, yetmişin, yüzün yanında bu rəqəmlə müxtəlif simvolika qurardılar. Zaman keçdikcə müasir ədəbi dildə “səksən” sinonimi onu arxa plana keçirsə də, klassik mətnləri, eləcə də bəzi dialektləri oxuyan hər kəs “həştad”ı mütləq görür. Diqqətli dil araşdırıcısı üçün bu söz təkcə say bildirən element deyil; o, orta əsr ədəbi zehniyyətinin, tərcümə ənənəsinin və multikultural təsirlərin canlı nümunəsidir. Nümunə kimi Həsən bəy Zərdabinin “həştad səkkiz nəfər” qeydini və ya Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərindəki “həştad manat” ifadəsini xatırlamaq kifayətdir. Günümüzdə tarixi roman yazarları, mətnşünaslar və ədəbiyyat müəllimləri bu arxaik kəlməni izah etmədən keçmir. Çünki o, təkcə rəqəm deyil, həm də XI–XIX əsr Türk-İslam mədəniyyətinin təsnifat modelinə işarədir. Bununla yanaşı, mənbələrdə “həştadiyyə” şəkilli cəmlənmə formaları da rastlanır ki, bu, dilimizin çoxşaxəli morfoloji quruluşunu göstərir. İraq, İran və Orta Asiya bölgəsindəki qardaş dillərdə də eyni kökdən gələn “həştad” termini mövcuddur; Azərbaycan türkcəsində isə yerli fonologiyanın təsiri ilə daha yumuşaq səs tələffüzünə malikdir.
Etimoloji kök və semantik transformasiya
“Həştad” kəlməsi orta fars dilindəki “haštād” formasından qaynaqlanır. Fars dilində “hašt” sözü səkkizi bildirir və “-ād” şəkilçisi onluq sistemi tamamlayaraq “səksən” anlamı yaradır. Bu modeli “bist” (iyirmi) və “sədə” (yüz) kimi digər hesablama terminləri ilə müqayisə etmək olar
Azərbaycan ərazisində Səlcuqilər dövründən etibarən fars ərəb-rəqəm sistemi qəbul olundu və “həştad” sözü vergi dəftərlərində, hərbi siyahılarda tez-tez işlədildi. XIII əsr istiğna şairi Qazi Bürhanəddin öz divanında əqrəbalıq yaş intervallarını məhz bu sözlərlə təsvir etmişdi
İslam riyaziyyat məktəblərinin təsiri ilə ədədi terminologiya elmi traktatlara keçdi. Nəsirəddin Tusinin astronomiya risalələrində “həştad dərəcə” ifadəsi göy sferasında bucağı göstərirdi. Dənizçilik təcrübəsində isə Xəzər kapitanları küləklərin istiqamətini qeyd edərkən “həştad beş dərəcə” tipli ölçülərdən istifadə ediblər
Semantik baxımdan “həştad” tarixən yalnız kəmiyyət məhfumunu daşımır, həm də tamamlıq, kamillik simvolu olub. Çünki altmışdan sonrakı yüksəliş mərhələsi kimi qəbul edilirdi; bir çox sufi şeirlərində “həştad nəfəs” mənəvi kamilliyə işarə edib
Klassik ədəbiyyatda həştadın poetik istifadəsi
Divan ədəbiyyatında şairlər rəqəmlərlə obrazlı dil qurmağı sevirdilər. “Həştad” kəlməsi həm qafiyə ritmini, həm də rəmzi mənanı daşıyırdı. Məsələn, Nəvai “həştad günəş doğsa da” deyə şeirdə sayın böyüklüyü ilə sevgilinin gözəlliyini müqayisə edir
XVI əsr qəzəllərində “həştad min” kimi böyüdülmüş konstruksiyalar ilahi cəzanın ölçüsüzlüyünü ifadə edirdi. Burada məqsəd konkret say vermək yox, hiperbolik təsir yaratmaqdır. Dilşünaslar bu tip nümunələri “say hiperbolası” kimi təsnif edirlər
Mirzə Cəlil “Ölülər” əsərində dialektik nitq modellərini canlandırmaq üçün “həştad manat borc” ifadəsini işlədərək kənd camaatının klassik rəqəm baxışını əks etdirir. Belə nümunələr ədəbiyyatda sosial-realist aspektə xidmət edir
Molla Pənah Vaqifin qoşmalarında isə “həştad il” söz birləşməsi insan ömrünün təbii zirvəsi kimi obrazlı şəkildə verilib. Bu, yaş dövrünün dəyər kimi qəbul olunduğunu göstərir
Rəqəm sistemlərinin dəyişməsi və “səksən”in üstünlüyü
XX əsrin ortalarında sovet terminoloji komissiyaları rasional, vahid say sisteminə keçidi prioritetləşdirdi. Bu islahatlar çərçivəsində “səksən” sözü rəsmi dərsliklərə, hesab cədvəllərinə və riyaziyyat proqramlarına daxil edildi
Radio və televiziyanın yayılması, kütləvi savadlaşma prosesi fonunda “həştad” arxaizm statusu qazandı. Populyar mətbuatda və xəbərlərdə “səksən” termini dominant oldu. Bununla belə, tarixi sənədlərdə tədqiqat aparmaq üçün “həştad”ın mənasının bilinməsi vacibdir
Müasir Azərbaycan dilinin Orfoqrafiya Lüğətində “həştad” sözü “arxaik, rəqəm: səksən” qeydi ilə təqdim olunur. Orta məktəb şagirdləri üçün hazırlanan “Klassik mətnlərdən seçmələr” dərsliyində bu termin izahlı lüğət əlavəsində yer alıb
Dilçilər hesab edir ki, arxaik say sisteminin öyrənilməsi Azərbaycan türkcəsinin çoxlaylı tarixini dərk etmək üçün mühüm metoddur. Ona görə də universitetlərdə “tarixi leksikologiya” moduluna “həştad” kimi nümunələr daxil edilir
Dialektoloji xəritədə həştadın müxtəlif formaları
Şəki-Zaqatala bölgəsinin bəzi kəndlərində yaşlı nəsil “həştad beş” kimi birləşmələrdən hələ də istifadə edir. Bu, qədim ticarət marşrutları və fars dili təsirinin dilə nüfuz dərəcəsini göstərir
Lənkəran zonasında isə “həştadlıq” söz forması “səksənə yaxın” mənasında işlədilir. Sosial dialektoloqlar bu faktı dilin iqtisadi leksika ilə əlaqəsində archaik element kimi qeyd edirlər
Qazax-Borçalı dialektində “haştad” variantı fonetik assimilyasiya nümunəsidir. Burada “ə” səsi “a”ya çevrilib, çünki aşıq deklamasiyasında açıq vokal daha rahat tələffüz edilir
Naxçıvan bölgəsində isə “həçdad” kimi yüngül palatal dəyişmə müşahidə olunur. Bu fonetik kayma eyni kökdən gələn farsca sözlərin lokal səslənmə ilə uyumlaşdırılmasının nəticəsidir
Riyazi terminologiyada tarixi izlər
Azərbaycanda XIX əsr hesab kitablarında tam ədədlərlə yanaşı, müştərək ərəb-rim rəqəmləri və fars sözlü say sistemi mövcud idi. “Həştad” bu qarışıq rəqəmsəl mədəniyyətin vacib elementi idi
Klassik astranomiya cədvəllərində bir dərəcə bölünməsində “həştadiyyə” kimi cəm forması “səksənlik” anlamında işlənərək trigonometrik dəyərlərin təsnifatını göstərirdi. Riyaziyyat tarixçiləri bu formaların tərcüməsi zamanı ekvivalent müntəzəm “səksən” qarşılığını şərh qeydi ilə verirlər
Bugünkü kompüter proqramlarında Unicode dəstəyi ilə “həştad” yazmaq mümkündür, lakin riyazi operatorlarda birbaşa “80” göstəricisi istifadə edilir. Tarixi məlumat bazaları isə söz formasını saxlayaraq tam mətn axtarışının dəqiqliyini artırır
İnkişaf edən rəqəmsal arxivlərdə “həştad” açar sözü orta əsr ədəbiyyat nümunələrinin tez tapılması üçün istifadə edilir. Beləcə söz, analoq mətnlərdən rəqəmsal korpusa uzanan körpüyə çevrilir
Həştadın mədəni simvolizmi və numerologiya
Şərq metafizikasında səkkiz rəqəmi kainatın dörd əsas ünsürü və dörd istiqamətini simvolizə edir. “Həştad” bu konseptdə dördün iki qat artımı olaraq tamamlığın tamamı kimi yozulur
Sufi təlimlərində “həştad nəfəs” zikrinin tamamlanması mənəvi paklıq dövrünün bitməsi kimi izah olunur. Ədəbiyyatşünaslar bu semantik dərinliyi mistik mətnlərin linqvistik analizində nəzərə alırlar
Azərbaycan xalça ornamentlərində “həşt hörgü” adlanan element səksən düyünlük modul vahidini bildirir. Bu, həm texniki ölçü, həm də simvolik bütövlüyü işarə edir
Qədim təqvim sistemində bəzi kəndlərdə “həştadıncı gün” deyilməsi qışın ortasını qeyd etməyə xidmət edirdi. Folklorşünaslar bu terminləri mövsüm mərasimləri ilə əlaqələndirirlər
Müasir tətbiqlər və arxaik sözün yenidən doğuluşu
Tarixi roman müəllifləri və ssenaristlər mətnə autentiklik qatmaq üçün “həştad” sözünü tez-tez dialoqda canlandırırlar. Bu, oxucuda epoxa effekti yaradır
Dil texnologiyaları sahəsində lemmalaşdırıcılar və avtomatik tərcümə sistemləri “həştad” formasını “80” ilə paralel olaraq tanıyır. Beləliklə, arxaik leksema yeni nəsil texnoloji ekosistemdə də yerini tapır
Rəqəmsal oyun dizaynerləri orta əsr Azərbaycanını təsvir edərkən menyuda “həştad quldur” və ya “həştad qızıl” kimi ifadələrdən istifadə edir. Bu, təcrübəni tarixi realizmlə zənginləşdirir
Turizm bələdçiləri Şəki xan sarayı ekskursiyalarında “həştad otaqlı kompleks” kimi frazalarla memarlığın miqyasını vurğulayır, turistlərə tarixi söz keçidinin izahını verir
Həştad kəlməsi dilimizin üzərində əsrlər boyu inşa olunan çoxlaylı mədəni qatın kiçik, lakin dəyərli mirasıdır. Bu söz təkcə səksəni bildirən rəqəm əvəzi kimi qalmayıb, orta əsr dövlət dəftərxanasından sufi şeirinin rəmzi semantikasına, riyazi tədris materialından folklor ayinlərinə qədər uzanan geniş semantik sahəyə yayılıb. XX əsrin standartlaşdırma proseslərində “səksən” forması gündəlik işləkliyə hakim olsa da, “həştad” tarixçi, filoloq, dialektoloq və sənətçi üçün bilik xəzinəsinin açar sözüdür. Onu unutmaq milli dil tariximizin bir hissəsini dilsiz buraxmaq deməkdir. Dil canlı orqanizm kimi hər dövrdə yeniləməyə açıqdır, lakin köklərini də daşıyır; “həştad” kimi arxaik elementlər bu köklərin su yolu kimidir. Müasir təhsil proqramları və elektron arxiv sistemləri bu termini mühafizə edərək gələcək nəsillərə ötürməlidir. Çünki bir cəmiyyətin intellektual gücü yalnız indiki leksikasının deyil, həm də tarixdə topladığı söz sərvətinin miqdarı və ondan necə faydalanma bacarığının ölçüsü ilə müəyyən olunur.
Ən Çox Verilən Suallar
“Həştad” klassik Azərbaycan dilində səksən rəqəminə uyğun gəlir. Sözü fars dilindən keçmiş “haštād” formasından götürmüşük. Farsca “hašt” səkkiz deməkdir, “-ād” sonluğu isə onluq sistemində on səkkizliyi tamamlayır, yəni səksən olur. Bu termin orta əsr mətnlərində geniş yayılmışdı.
XX əsrdə standart dil islahatları və sovet tədris materialları vahid türk köklü ədədi sistemə keçidi təşviq etdi. Radio, televiziya və kütləvi təhsil orqanları “səksən” formasını normativ kimi yaydı. Buna görə də “həştad” arxaizm statusu aldı, lakin tarixi mənbələrdə əhəmiyyətini qorudu.
Tarixi roman, dialoq canlandırması, arxiv sənədlərinin transkripsiyası, folklor araşdırmaları və klassik şeir şərhlərində “həştad” sözünü işlətmək məntiqidir. Dövrə uyğun kontekst verildiyi halda oxucu arxaik ləzzəti daha aydın hiss edir. Müasir rəsmi statistikada isə “səksən” forması istifadə olunur.
Şimal bölgəsində “həştad”, Qazax-Borçalıda “haştad”, Naxçıvanda isə “həçdad” kimi fonetik variasiyalar var. Hər biri eyni mənanı daşıyır, sadəcə yerli tələffüz qaydalarının təsiri ilə səslənməsi dəyişir. Bu fakt dialektoloji zənginliyi göstərir.
Şərq numerologiyasında səkkiz rəqəmi kosmik balansı, dörd ünsürün və dörd istiqamətin sintezini təmsil edir. “Həştad” bu ədədin on qat artımı sayılır və tamamlanmanın tamamı kimi yozulur. Sufi şeirlərində ‘həştad nəfəs’ ifadəsi mənəvi paklığın qapanışını simvolizə edir.
Divan ədəbiyyatında şairlər “həştad min” kimi hiperbolik deyimlə sayın böyüklüyünü vurğulayıblar. Məsələn, Füzuli fələkdən giley edərkən ‘həştad min qəm’ deməklə ölçüsüz dərdinə işarə edir. Belə obrazlı istifadə poetik dilin zənginliyini artırır.
Araşdırıcı mətnin dövrünü, müəllif üslubunu və kontekstdə verilən digər rəqəmləri müqayisə edir. Əgər yan-yana “həştad iki” yazılıbsa, bu, səksən iki kimi oxunur. Sənədin pul, əhali və ya yaş haqqında olub-olmadığı da şərhin dəqiqliyini artırır.
Unicode sistemi Azərbaycan əlifbasını tam dəstəklədiyindən mətn daxilində texniki problem yaratmır. Lakin avtomatik say tanıma proqramları ‘həştad’ sözünü ədədi dəyər kimi qəbul etmir; bu zaman əl ilə 80 rəqəmi qeyd olunmalıdır. Rəqəmsal arxivlərdə isə söz forması açar kimi qalır.
Arxaik say sistemi klassik mətnlərin doğru tərcüməsi və şərhi üçün lazımdır. Eyni zamanda dilin tarixi inkişafını anlamağa, müxtəlif mədəni təsirləri izləməyə imkan verir. Bu bilik olmadan orta əsr iqtisadi sənədlərini, vergi dəftərlərini və poeziya nümunələrini səhv oxumaq riski yaranır.
Tarixi romanlara, oyun dizaynına, VR muzey layihələrinə artan maraq arxaik leksikanın yenidən gündəmə gəlməsinə səbəb olur. Dilçi alimlər multimedia tədris resurslarında ‘həştad’ kimi sözləri canlandıraraq gənclərdə tarixi dil şüuru formalaşdırmağa çalışırlar. Belə təşəbbüslər sayəsində sözün ikinci həyat qazanması istisna deyil.
