Xıdır Zində pirinə aparan Bakı-Quba magistralının 95-ci kilometrində sanki iki dünyanı birləşdirən gizli qapı var: daş divarların arasında cızılmış dar cığır Beşbarmaq dağının boz ətəklərini tərk edərək yaşıl kollar, buz bulaqları, tünd kəklikotu qoxusu ilə dolu təbii amfiteatra açılır. Yol boyu şimal küləyi Xəzərdən qaldırdığı rütubəti dağa çırpır, pəncərəsiz kiçik pir binasının üzərindəki qrunit qatını sanki bilinməyən fırça ilə boyayır. Bu müqəddəs məkanın ən qədim yazılı xatırlatması Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərində keçsə də, ətraf kəndlərin yaşlı sakinləri əfsanənin daha dərin qatlarını qoruyur: deyirlər, Xızır peyğəmbər Musa ilə “iki dənizin görüşü” məhz bu qayada baş tutdu və o vaxtdan bəri dağ iniltisini eşidən hər kəs öz arzusu qədər yaşıl ümid daşıyır. Rəvayətlərə görə, pirdə yandırılan şamla birlikdə su damcısı səma ilahi mənbəsinə qayıdır, çünki Xıdır Zində “diri Xızır” deməkdir və o, nə sularda boğulur, nə tüstünün içində sönür. Siyəzən dağlarının qoynunda bu məkan təkcə dini sığınacaq deyil; karvan yollarının kəsişdiyi qədim şərq bazarı kimi sosial, iqtisadi, ekoloji enerjiləri bir nöqtədə cəmləşdirən canlı sistemdir. Hər il minlərlə ziyarətçi qurbanlıq heyvanını, niyyət bağlamasını, illərlə qəlbində saxladığı dua cümləsini götürüb buraya gəlir və dağın sükutu içində özünü dinləmək imkanı tapır. Yerli mollalar əsrlərdir ki, piri ümumi dua ocağı kimi saxlayır, lakin elmi tədqiqatlar buranı həm də XII-XIII əsr Şirvan memarlıq məktəbinin nadir nümunəsi sayır. Aşağıdakı məqalə Xıdır Zində pirinin coğrafiyasını, tarixini, mədəni funksiyalarını və gələcək qorunma perspektivlərini çoxplanlı şəkildə nəzərdən keçirir, zəvvarla tədqiqatçı arasında körpü qurur.
Coğrafi Mövqe və Ərazi Xüsusiyyətləri
Beşbarmaq dağı Abşeronun qayalı silsiləsindən kəskin ayrılır: şimaldan Xəzərin nəmli brizi, qərbdən Quba-Xaçmaz çökəkliyinin kontinental havası dağa toxunur və unikal mikroiqlim yaradır. Pir binası dəniz səviyyəsindən təxminən 380 metr yüksəklikdə yerləşir; bu nöqtədən Xəzərin maviliyi, kənarlarda isə Samur-Dəvəçi ovalığının yovşanlı düzləri görünür. Yerin geoloji tərkibində gilli əhəngdaşı dominantdır; buna görə də dağın ətəklərindən süzülən bulaq suları kalsiumla zəngindir və yerli əhali onu “sümük möhkəmlədən su” adlandırır. Piligrimlər qaya yarıqlarından süzülən bu su ilə əl-üz yuyur, həm ritual, həm də tibbi inanc məqsədilə suyu qablarla evə aparır.
Coğrafi mövqe pirə həm strateji əhəmiyyət verib, həm də müəyyən risklər yaradıb. Sovet dönəmində Bakı-Quba magistralının inşası ziyarətçi sayını artırdı, lakin yolun dağa yaxın keçməsi eroziya proseslərini sürətləndirdi. 2020-ci ildə Beşbarmaq Massivi dövlət tarixi-mədəni və təbiət qoruğu elan olundu; qoruma zonası həm flora-fauna kompleksini, həm də pir ətrafında uzanan arxeoloji təbəqəni əhatə etdi. Bu addım Xıdır Zində pirinin kütləvi turizmlə ekoloji yüklənmə arasındakı tarazlığını hüquqi statusla tənzimləyir.
Tarixi Mənşə və Memarlıq Xronikası
Pir kompleksinin mərkəzindəki kiçik türbənin üst örtüyü xaricdən sadə görünsə də, içəridəki yığma daş konstruksiyası erkən orta əsrlərin Şirvan memarlıq üslubunu xatırladır. Araşdırmalara əsasən, pir XIV əsrdə mövcud olmuş karvan yolu üzərində yolçuların sığınacaq yeri kimi inşa edilib. Tikili əvvəlcə açıq məscid-ziyarət funksiyasını yerinə yetirib, lakin XVI əsrdə Səfəvi dövründə təmir edilərək “Qəbir-şəhid” statusu alıb.
Memarlıq baxımından dördtağlı plan eskizi, səliqəli künbəz və xərçəngquyruğu bəzəyi bu məkanı həm Qız Qalasının, həm də Mərdəkan pirlərinin miniatür prototipi kimi göstərir. Pirin giriş portalı üzərində kufi xəttində “Ya Xızır, maddəd” frazası yazılıb; bu, ziyarətçilərə psixoloji dayaqdır və eyni zamanda sənətkarlıq nümunəsidir. 2009-cu ildə aparılan bərpa zamanı üzə çıxan pəncərə tağının altındakı gips ornamentlərin analizi göstərib ki, bina son təmirdən öncə ən azı üç restaurasiya mərhələsi keçib.
Xıdır Zində Əfsanələri və Dini-Mifik Təsəvvürlər
Yerli folklorda Xızır peyğəmbər həm su, həm də torpaq mühafizi sayılır; ziyarətçilər pirdə iki niyyət diləyir: ruzi bol olsun və yolda itməmiş əzizləri sağ-salamat geri dönsün. Hər il fevralda Xızır Nəbi bayramı ərəfəsində pir yaxınlığında sübh namazından sonra əski “su oyunu” ritualı keçirilir: kəndlilər bulaq suyunu qırmızı rəndədən süzüb ağ bezə hopdurur, sonra onu qaya üstündə qurudaraq qoruyucu amulet kimi saxlayır.
Əfsanələrə görə, Musa peyğəmbərin “iki dənizin qovuşuğu”nda Xızırla görüşdüyü qayalar məhz Beşbarmaq silsiləsinin altında yerləşir; tədqiqatçılar Bax-əl-Baxr (“İki dəniz”) motivinin Xəzər ilə Caspiy arasında metaforik bağlantı ola biləcəyini istisna etmir. Şamanizm qatları da aydın sezilir: böyük qayanın başına üfürülən dualı havalar günəş doğarkən dağ bayrağına çevrilir və yamaclar boyu nəticə dalğası kimi yayılır.
Ziyarət Ritualları və Adət-Ənənələr
Pirin girişində ağacdan düzəldilmiş kiçik qapı var; ziyarətçi əvvəlcə qapı çərçivəsinin sol yanına alnını dayayaraq içindən söyləmək istədiyi arzunu səssizcə təkrar edir. İnam budur ki, Xızır “diri” olduğuna görə insanın dilindəki deyil, qəlbindəki niyyəti eşidir. İçəridə təmiz bulaq suyu axan gil hovuz yerləşir; ziyarətçilər üç dəfə əlini suya salıb üzü boyun xəttinə toxundurur, sonra şam yandırıb qaya çatına qoyur.
Kənd sakinləri qurban mərasimini pirin ətəyindəki geniş çökəklikdə keçirir; qoyun qanı torpağa axdığı yerdə selikli qatla qarışıb rəng dəyişirsə, “niyyətin qəbul” əlaməti sayılır. Süfrə duasından sonra qurban əti yoxsul ailələr arasında paylanır; bu ənənə pir sosial institutunu xeyriyyə mexanizminə çevirir. Həvəskar tədqiqatçılar bu paylaşım modelində ilkin icma iqtisadiyyatının izlərini görür.
Beşbarmaq Dağı ilə Ekoloji və Təbii Harmoniya
Beşbarmaq Massivinin bitki örtüyü yarımquru subtropik zonaya xasdır; pırpız, qaratikan, göləmərgən kolları tərkibində efir yağları saxladığı üçün pirə yaxın ərazidə havanın mentolvarı ətirini yaradır. Ziyarət dalğası artdıqca, plastik tullantı problemi ekosistemi təhdid etmişdi; 2020-ci ildə qoruq statusu tətbiq ediləndən sonra girişdə bələdçi məntəqəsi yaradıldı və “təbiəti qoru” šüarı altında maarif bukletləri paylanmağa başladı.
Suyu ilboyu +11°C sabit temperaturda axan “Qanlı Bulaq” pirdən 200 metr cənub-şərqdə yerləşir. Suyun kalsium və magnezium miqdarı 380 mq/litr təşkil etdiyinə görə o, böyrək daşı riskini azaldan təbii profilaktik vasitə kimi tanınır. Həkimlər rəsmi tibbi təsdiq verməsə də, yerli əhali boz rəngli şüşələrdə bu suyu illərlə saxlayır və hətta limon şirəsi ilə qarışdırıb qışda soyuqdəyməyə qarşı içir.
Qonaqlar Üçün İnfrastruktur və Turizm İmkanları
Bakıdan gündəlik mikroavtobus turları təşkil olunur; səfər ortalama iki saat çəkir. Dağ ətəyində yerləşən kiçik karvansara-kafe ziyarətçilərə yerli təndir çörəyi, kəklikotu dəmləməsi və “pir paxlavası” təklif edir. Pəncərələri geniş tutulmuş otaqların şərq divarı sönməyən şamları izləmək üçün açıq balkona çıxır və günbatımı zamanı qızılı işıq Beşbarmaq silsiləsini mis rənginə boyayır.
2023-cü ildə Dövlət Turizm Agentliyi “Mistik İpək Yolu” adlı marşrutu elan etdi, burada Xıdır Zində pirinə dörd saatlıq trekking paketi daxil edildi. Yolun təhlükəsizliyini təmin etmək üçün qayalara metal pilləkənlər quraşdırıldı, lakin onların qaya teksturasını pozmaması üçün xüsusi rəndələnmə üsulu seçildi. Təhlükəsizlik xərclərinin 60 faizi ekoturizm bələdçi assosiasiyasının üzvlük haqqı hesabına qarşılanır.
Tədqiqatlar, Arxeoloji Tapıntılar və Elmi Dəyərləndirmə
2021-ci ildə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun ekspedisiyası pirin 150 metrliyində yerləşən dağ mağarasında keramika qab qalıqları aşkar etdi; radio-karbon analizi nəticəsində əşyaların XI-XII əsrə aid olduğu müəyyənləşdi. Bu tapıntı pir mövcud olmamışdan öncə də dağın ritual mərkəz olduğunu göstərir.
Geofizika mütəxəssisləri 2022-ci ildə seysmik testlər apararaq daş strukturlarının zəlzələyə davamlılıq koeffisiyentini 0,65 olaraq qiymətləndirdilər ki, bu da VIII bal gücündə təkanlara belə tab gətirə biləcəyini göstərir. Bu nəticə Şirvan memarlarının o dövrdə kəsilmiş daşı əhəng məhlulu ilə deyil, gil-kireç qarışığı ilə bağlama texnikasını nə üçün seçdiklərini izah edir: elastiklik artaraq zəlzələ dalğasını udur.
| Mövsüm | Ziyarətçi Axını (min nəfər) | Əsas Ritual | Qurban Növü |
|---|---|---|---|
| Yaz | 25 | Səməni suyu ilə əl yuma | Qoyun |
| Yay | 40 | Suyu daşa çiləmə | Toyuq |
| Payız | 18 | Şamla dua zənciri | Keçi |
| Qış | 10 | Qaya üstündə niyyət | Şirni payı |
Mədəni İrsin Qorunması və Gələcək Perspektivlər
Pirin UNESCO-nun Dünya İrsinin ilkin siyahısına daxil edilməsi üçün 2024-cü ildə nominasiya dosyesi hazırlanıb; sənəddə həm maddi, həm də qeyri-maddi elementlərin qorunması üzrə tədbirlər planı yer alır. Dron vasitəsilə 3D fotogrammetriya metodu memarlıq detallarının rəqəmsal arxivini yaratmağa imkan verir.
Gələcək planlara virtual reallıq turu daxildir: ziyarətçi mobil aplikasiyada dağın təpə konturunu 360° fırladaraq pəncərəsiz pir otağının mistik işıq sızmalarını ekranda müşahidə edə biləcək. Bu layihə fiziki yükü azaltmaqla eyni zamanda maarif funksiyasını genişləndirəcək; nəticədə pir müasir dövrün informasiya mübadiləsində “canlı kitab” rolunu oynayacaq.
Xıdır Zində piri Beşbarmaq dağının daş sinəsinə toxunan min illərin səsini yeni yüzilliyə daşıyan canlı orqanizmdir; onun divarlarında dua pıçıltısı ilə alimin ölçü lentinin rəqəmləri kəsişir. Hər ziyarətçi burada eyni anda köhnə dünya ilə müasir dünya arasında nəfəs alır: alovun odunu qoruğa qoyan ekoloq, suyun minerallarını hesablayan geoloq, niyyətini kağızsız-qələmsiz yuxusuna yazan zəvvar, hamısı pirin struktural enerjisinə öz qatını əlavə edir. Beşbarmaq silsiləsinin fonunda balaca türbə sadə görünə bilər, lakin sanki torpaq damarlarının əzəli kodunu saxlayır; qaya çatlarından sızan su hələ də Xızırın “dirilik eliksiri” simvolunu yaşadır. Qoruq statusu, müasir turizm modelləri və elmi tədqiqatlar bu abidəni ziyarətçi selinin təzyiqi altında deyil, qoruyucu qanadları altında saxlayacaq. Pirin ritmi dağın döyüntüsü, insan addımı, suyun damcısı ilə sinxron davam edir və hər il Xızırın adı çəkiləndə yeni nəsil bu ritmdə öz hikmət payını tapır. Tarixə hörmət, təbiətə sevgi, inanca ehtiram—Xıdır Zində pirinin daş kitabəsində görünməyən üç ana cümlədir; onları oxumaq üçün dağa qalxmağa, şam yandırmağa və sükuta qulaq asmağa dəyər.
Ən Çox Verilən Suallar
Ziyarətgah Bakı-Quba magistral yolunun 95-ci kilometrində, Siyəzən rayonunun Beşbarmaq dağının cənub-şərq ətəyində yerləşir. Dağın hündürlüyü təxminən 380 metrdir və sahildən cəmi 7-8 kilometr məsafədədir. Coğrafi mövqe Xəzər brizinin dağ iqlimi ilə kəsişməsinə imkan yaradır. Nəticədə mikroiqlim nəmli subtropik və kontinental elementləri birləşdirir.
Ziyarətçilər ilk növbədə bulaq suyunda əl-üz yuyur, sonra şam yandırıb qaya yarığındakı niyyət daşına qoyurlar. Qurban kəsənlər heyvanın qanını torpağa axıdıb dua oxuyurlar. Adətən ailə üzvləri niyyətlərini səsləndirmir, çünki inanca görə Xızır qəlbdəki gizli arzunu daha tez eşidir. Ritualın sonunda qurban payı kasıb qonşulara çatdırılır.
Elmi araşdırmalar tikilinin əsas hissəsini XIV əsrə, Şirvanşahlar dönəminə aid edir. Lakin dağ mağarasında tapılan keramika nümunələri XI-XII əsrdə də ibadət motivinin mövcud olduğunu göstərir. Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsərlərində də pir haqda XVII-XVIII əsrlərə aid qeydlər var. Deməli, ərazi çoxpilləli müqəddəsləşmə prosesi keçib.
“Xızır” ərəb dilində “yaşıl” mənasını verən “xadr” sözündən yaranıb və dirilik, əbədi həyat rəmzidir. Folklorda Xızır sudan və ya bahardan çıxan ilahi köməkçi kimi təsvir olunur. “Zində” sözü isə farsca “diri” deməkdir. Birlikdə “Xızır Zində” ifadəsi “diri, ölməz Xızır” kimi tərcümə olunur.
Rəsmi giriş haqqı yoxdur, lakin Dövlət Qoruğunun informasiya mərkəzi ianə qutusu yerləşdirib. Buraya atılan vəsait məkanın təmizliyi, bələdçi təlimi və təhlükəsizlik zolaqlarının saxlanmasına yönəldilir. İanə məcburi deyil, ancaq ziyarətçilərin əksəriyyəti simvolik məbləğ bağışlayır. Qurban kəsimi üçün yer istifadəsi də pulsuzdur.
Qadın ziyarətçilər bulaq suyu ilə “kəf kirşanı” adlanan su alqoritmi icra edir: suyu ovucda çalxalayıb alnın ortasına sürtür və üç dəfə “Ay Xızır, bolluq ver” deyirlər. Hamilə qadınlar dağdan toplanan mərsin budağını evə aparıb beşik başına asırlar. Bu ritual uşağın sağlam doğulacağına inam yaradır.
Bəli, dağa aparan trekking cığırları xüsusi nişanlarla işarələnib, çətinlik səviyyəsi orta hesab olunur. Yol boyu sərt meşə sahəsi yoxdur, lakin qayalı yamaclarda dik pilləkənlər var. Təbiət mənzərəsi Xəzər panoraması, kıxralı kollar və mövsümə görə vəhşi zanbaq çiçəkləri ilə zəngindir. Turistlər üçün məlumat lövhələri ekoloji davranış qaydalarını izah edir.
2020-ci ildə Beşbarmaq Massivi dövlət qoruğu statusu aldı və nəticədə nəqliyyat və tikinti fəaliyyətinə məhdudiyyət tətbiq olundu. Bərpa işləri Mədəniyyət Nazirliyinin elmi-metodiki şurasının nəzarəti altında aparılır. Drondan istifadə edilən 3D xəritə bütün çatları, ornamentləri rəqəmsal bazada saxlayır. Zəbti-nizama riayət etmək üçün dağın ətəyində polis postu fəaliyyət göstərir.
Dağın beş dişli silueti açıq havada nəhəng əl konturunu xatırladır; buna görə əhali onu “Beş barmaq” adlandırıb. Əfsanəyə görə, Xızırın Musa ilə görüşdüyü an dağın qayası yumşalaraq onların əllərinin izini saxlayıb. Digər versiyaya görə, qədim dənizçilər bu qayalı dişi sahil bələdçisi kimi istifadə ediblər; beş zirvə limana doğru “əl” göstərirmiş.
Aprel-iyun ayları dağ cığırlarının çiçək açdığı, havanın +18…+22°C intervalında sabit qaldığı dövrdür. Yayın ortasında temperatur +35°C-ə çatsa da külək dağ yamacında isti hissini azaldır. Payızda qızılı yarpaqlar fonunda fototurizm maraqlı olur. Qışda qar az yağsa da, dağ yolu sürüşkənləşdiyi üçün bələdçisiz getmək məsləhət görülmür.
