Xızı rayonu Azərbaycanda ən nadir sakin sayı və zəngin təbii-landşaft müxtəlifliyi ilə seçilən inzibati bölgələrdən biridir. Paytaxt Bakıdan təxminən 110 kilometr uzaqlıqda yerləşən rayonun ərazisi 1 670 kvadrat kilometr təşkil edir, burada 2020-ci il statistikasına görə cəmi 17 100 nəfər daimi yaşayır. Sakinlərinin çox hissəsi paytaxtdan və digər böyük şəhərlərdən fərqli olaraq, kənd təsərrüfatı və turizm fəaliyyətinə bağlı həyat tərzi keçir. Rayonun ucqar hissələrində dəniz səviyyəsindən 2 200 metrə qədər yüksəkliklərə çatan Böyük Şəlalə dağı, Kiçik Şəlalə sıldırım qayalar üzərindən axan şəlalələri və meşəlik zonaları arasında yerləşir. Abşeron-Xızı iqtisadi regionunun tərkibində yer alan Xızı rayonu Siyəzən, Şabran, Quba, Şamaxı, Göyçay və Abşeron kimi rayonlarla həmsərhəddir. Ərazi zəngin biomüxtəlifliyə malik olmaqla yanaşı, İstisu və Alti Ağac Milli Parkları da rayonun ərazisində paylanıb. Rayonun inzibati mərkəzi Xızı şəhəri olub, burada mədəniyyət evi, səhiyyə mərkəzləri və təhsil ocaqları fəaliyyət göstərir. Kənd təsərrüfatı isə əsasən heyvandarlıq, balıqçılıq və arıçılıqla yanaşı, giləmeyvə və bostan kultivasiya sahələrini əhatə edir. Mədəni irs baxımından rayon ərazisində orta əsrlərə aid türbə, qala qalıqları və tarixi məscidlər yerləşir. Turistlər üçün unikal vertolyot turizm marşrutu, eko-yürüş və foto-safarilər təşkil olunur. Rayonun kommunikasiya xətləri yenilənərək 2024-cü ilin ortalarından genişzolaqlı internet və 4G şəbəkəsi bütün yaşayış məntəqələrini əhatə edir. Xızı rayonu ekoloji təmiz mühit, tarixi irs, sülhsevər kənd icmaları və geniş təbii resursları ilə diqqət çəkir .
Coğrafi mövqe və relyef
Xızı rayonu Azərbaycanın şimal-şərqində, Abşeron yarımadasının qərbi və Quba dağ silsilələrinin ətəyini əhatə edir. Rayonun qərb hissəsində Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacı yerləşir, buradan Axınçay və Quruçay vadilərinə doğru düzənlik zonaya keçid əmələ gəlir. Şimalda Şabran və Quba, cənubda isə Şamaxı rayonları ilə həmsərhəd olan Xızı dəniz səviyyəsindən 0,5 metr yüksəklikdən 2 200 metrə qədər dəyişən yüksəklik diapazonunu əhatə edir.
Relyefinin çoxşaxəliliyi sayəsində rayonda subalp, alpine və steplar, həmçinin sərin iqlim zonalarında meşəlik ərazilər mövcuddur. Kiçik Şəlalə və Böyük Şəlalə dağlıq ərazilərdə turistlərin ən çox ziyarət etdiyi yerlərdəndir. Bununla yanaşı, sədd gölləri və kiçik su anbarları suvarma və balıqçılıq üçün istifadə edilir
İqlim şəraiti
Rayonun iqlimi mülayim isti və quru subtropik hesab olunur. Yay aylarının orta temperaturları +25…+30 °C, qış aylarında isə −1…+6 °C diapazonunda dəyişir. İllik yağıntı miqdarı ortalama 350–400 mm-dir, bunun 60 faizi payız-qış fəsillərinə düşür.
Bu iqlim şəraiti giləmeyvə bağları, bostan və tərəvəz əkini üçün əlverişli şərait yaradır. Dağlıq ərazilərdə isə yay aylarında əkinçilik və ekoturizm üçün əlavə imkanlar meydana çıxır. Yağıntı rejimi həm də meşəlik zonaların biologiyasının qorunmasına xidmət edir
Tarixi inkişaf
Xızı rayonu inzibati ərazi kimi 24 aprel 1990-cı ildə yaradılıb. Lakin ərazidə insan məskənləri minilliklər öncədən mövcud olub, qədim ticarət yolları burada keçib. XIV–XV əsrlərdə region Şirvanşahlar dövləti çərçivəsində strateji nöqtə rolunda olub.
Sovet dövründə kollektiv təsərrüfatların formalaşması torpaq islahatlarına gətirib çıxarıb. 1960–1970-ci illərdə rayon ərazisində pambıqçılıq və kolxoz təsərrüfatları yaradılıb. Müstəqillik dövründə isə dövlət dəstəyi ilə kənd təsərrüfatının fərdi fermer təsərrüfatlarına çevrilməsi baş verib
İnzibati quruluş və kəndlərin siyahısı
Rayon 29 inzibati ərazi vahidindən ibarətdir: bir şəhər (Xızı) və 28 kənd inzibati dairəsi. Kənd inzibati vahidləri daxilində 55-ə yaxın yaşayış məntəqəsi mövcuddur. Ən iri kənd inzibati vahidləri Altıağac, Şuraabad və Giləzi əraziləridir.
| İnzibati vahid | Yaşayış məntəqəsi sayı |
|---|---|
| Xızı (şəhər) | 1 |
| Altıağac | 7 |
| Şuraabad | 5 |
| Giləzi | 4 |
| Digər kənd dairələri | Qalan 44 məntəqə |
Bu bölgü regionun iqtisadi və sosial inkişaf strategiyalarına uyğun aparılır. Ərazi dairələri bələdiyyə idarəçiliyinə əsasən fəaliyyət göstərir
Demoqrafik göstəricilər
Rayonun daimi əhalisi 2020-ci ildə 17 100 nəfər təşkil edib. Sakinlərin 49 faizi şəhər, 51 faizi kənd məskənlərində yaşayır. Əhali sıxlığı hər kvadrat kilometrə təxminən 10 nəfər düşməsi ilə Azərbaycanın ən səthi rayonlarından biri hesab olunur.
Yaş-strukturuna görə 14-29 yaşlı gənclər ümumi əhalinin 25 faizindən çox hissəsini təşkil edir. Qadınların sayı kişi sakinlərinin sayını cüzi üstələyir və gender balansı nisbətən sabitdir. Əhalinin hündürlük üzrə məsafəli məskunu kənd təsərrüfatı və turizm sahələrində çalışan nümunəvi ailə-fermer təsərrüfatlarını formalaşdırır.
İctimai infrastruktur
Rayonda 16 tam orta məktəb, 5 kiçik məktəb, 12 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Səhiyyə sistemi bir rayon mərkəzi xəstəxana, 6 kənd tibb məntəqəsi və bir neçə feldşer-mama məntəqəsindən ibarətdir.
Mədəni-iaşə məqsədli obyektlər arasında Xızı Mədəniyyət Evi, Altıağac Uşaq Gənclər Mərkəzi və Giləzi Regional Muzeyi sayılabilir. Rayon mərkəzində 4G və 5G şəbəkəsi, kəndlərdə 4G internet genişlənmə mərhələsindədir. Sosial xidmətlərə yeni kommunal-iaşə mərkəzlərinin tikintisi 2025-ci ilə qədər planlaşdırılır.
İqtisadi fəaliyyət
Ərazidə heyvandarlıq, xüsusən iribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi əhəmiyyətli yer tutur. Giləmeyvə bağları və bostan sahələrində xiyar, pomidor və giləmeyvələrin istehsalı artan tələbatı ödəyir.
Turizm sektorunda ekoturizm istiqamətləri inkişaf etdirilir. Şəlalə marşrutları, vertolyot turları və milli park ziyarətləri gəlir mənbələrinə daxil edilir. Balıqçılıq və arıçılıq da regionun kənd təsərrüfatı məhsulları sırasına daxildir.
Turizm və mədəni irs
Rayon ərazisindəki Alti Ağac Milli Parkı Azərbaycan faunasının endemik növlərini qorumaq məqsədi ilə yaradılıb. Şəlalələr marşrutu, “Candy Cane” dağları və Qızıldaş kimi təbii abidələr xarici ziyarətçiləri cəlb edir.
Tarixi memarlıq nümunələri arasında Böyük Şəlalə kəndindəki 15-ci əsrə aid türbə və Şıxlar kəndindəki qalıqlar qeyd olunur. Hər il yay aylarında Giləzi və Altıağac kəndlərində folklor və kənd məhsulları festivalı təşkil edilir.
Xızı rayonu Azərbaycan təbiətinin müxtəlifliyini, zəngin mədəni irsini və kənd təsərrüfatı ənənələrini bir arada təqdim edir. Regionun ucqar relyef xüsusiyyətləri ölkənin ən az əhalisi olan rayonunu formalaşdırsa da, turizm potensialı və ekoloji dayanıqlılığı onun strateji əhəmiyyətini artırır. İqlim şəraiti əkincilik və bağçılıq üçün əlverişli şərait yaradır, heyvandarlıq və arıçılıq kənd təsərrüfatında əlavə gəlir mənbəyi təşkil edir. İnzibati quruluşun şəffaflığı və yerli bələdiyyələrin fəaliyyəti regionun sosial-iqtisadi inkişafına dəstək verir. Mədəniyyət evləri, məktəblər və səhiyyə obyektləri əhalinin həyat səviyyəsini yüksəldir və kəndlərin sakinləri üçün xidmət şəbəkəsini genişləndirir. Turizm infrastrukturunun inkişafı daimi yaşayış məkanlarını gəlir gətirən ekoturizm məkanlarına çevirir. Vertolyot turları, milli park ziyarətləri və şəlalə marşrutları regionun tanıtımında aparıcı rol oynayır. Rayon mərkəzi Xızı şəhəri isə inzibati, mədəni və ticarət nöqtəsi kimi əhəmiyyətini qoruyur. Yeni rabitə və yol infrastrukturu kəndlərin şəhərlərlə əlaqəsini gücləndirir. Gələcəkdə kənd təsərrüfatı texnologiyalarının modernizasiyası, turizm marşrutlarının zənginləşdirilməsi və sosial obyektlərin tikintisi Xızı rayonunun potensialını artıracaq. Rayon Azərbaycan ekoloji, mədəni və kənd təsərrüfatı strategiyalarına uyğun model kimi nümunə göstərilə bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
Xızı rayonu Abşeron-Xızı iqtisadi regionunda, Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşir. Rayon qərbdə Şabran, şimalda Quba, şimal-şərqdə Siyəzən, cənubda Şamaxı, cənub-qərbdə isə Göyçay rayonları ilə həmsərhəddir. Rayon mərkəzi Xızı şəhəri dəniz səviyyəsindən 0,5 metr yüksəklikdədir. Bakıdan təxminən 110 kilometr məsafədə yerləşir və yol şəbəkəsi vasitəsilə paytaxta bir neçə saatlıq gediş imkanı yaradır.
Rayonun ümumi sahəsi 1 670 kvadrat kilometr təşkil edir. 2020-ci ilin statistik məlumatına görə rayonun daimi əhalisi 17 100 nəfərdir. Bu göstərici onu ölkənin ən az sıxlığlı rayonlarından birinə çevirir. Əhalinin 49 faizi şəhər, 51 faizi kənd sakinlərindən ibarətdir.
Rayon inzibati cəhətdən 29 ərazi vahidinə bölünür: bir şəhər və 28 kənd inzibati dairəsi. Hər inzibati dairə bələdiyyə statusuna malik olub, yerli ictimai idarəetməni həyata keçirir. Kənd inzibati dairələri daxilində ümumilikdə 55-ə yaxın yaşayış məntəqəsi yerləşir. Bu vahidlər regionun sosial-iqtisadi siyasətində əsaslı rol oynayır.
Altıağac inzibati dairəsi rayonun şimal-qərbində yerləşərək, 7 yaşayış məntəqəsini əhatə edir. Şuraabad dairəsində 5 məntəqə, Giləzi dairəsində 4 məntəqə fəaliyyət göstərir. Qalan inzibati vahidlər daha kiçik kənd qruplarını birləşdirir. Hər dairə yerli bələdiyyə seçkiləri və icra strukturu ilə təmsil olunur.
Rayon mülayim isti və quru subtropik iqlimə malikdir. Yay aylarında orta temperatur +25…+30 °C, qışda −1…+6 °C civarındadır. İllik yağıntı miqdarı 350–400 mm-dir və daha çox payız-qış fəsillərinə düşür. Həmin şərait giləmeyvə bağları və bostan sahələri üçün əlverişli imkan yaradır.
Ekoturizm marşrutlarına Kiçik Şəlalə və Böyük Şəlalə marşrutları, Candy Cane dağları və Alti Ağac Milli Parkı daxildir. Vertolyot turları dağlıq relyeflərin yüksəkdən izlənməsinə şərait yaradır. Yay aylarında yürüş, qışda isə xizək idmanı imkanları mövcuddur. Bütün marşrutlar yerli bələdçilərin rəhbərliyi altında təşkil olunur.
Rayonda heyvandarlıq, xüsusilə iribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi geniş yayılıb. Giləmeyvə bağları, bostan və tərəvəz əkinləri region iqtisadiyyatına əlavə gəlir gətirir. Arıçılıq və bal emalı da populyar fəaliyyətdir. Balıqçılıq üçün yaradılmış kiçik anbarlar yerli bazarlara məhsul çıxarır.
Rayonda 16 tam orta məktəb, 5 kiçik məktəb və 12 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Səhiyyə xidməti bir mərkəzi rayon xəstəxanası və 6 kənd tibb məntəqəsi vasitəsilə təmin olunur. Mədəniyyət obyektlərinə Xızı Mədəniyyət Evi və Uşaq Gənclər Mərkəzləri daxildir. 4G/5G internet yayımları rayon mərkəzi və ətraf kəndlərdə genişlənir.
Şıxlar kəndindəki XIV əsr türbəsi, Tıxlı kəndindəki 15-ci əsrə aid məscid qalıqları, Altı Ağac Milli Parkının qədim ağac meşələri regionun tarixi irsini təşkil edir. Candy Cane dağlarının rəngarəng qayaları da unikal təbii abidə sayılır. Rayonun tarixi-memarlıq abidələri Dövlət Qoruqları Siyahısına daxildir.
2025-ci ilə qədər kənd təsərrüfatı texnologiyalarının modernizasiyası, suvarma sistemlərinin təkmilləşdirilməsi və turizm infrastrukturlarının genişləndirilməsi planlaşdırılır. Kənd yollarının asfaltlanması və dayanıqlı enerji mənbələrinə keçid rayon əhalisinin yaşam şəraitini yaxşılaşdıracaq. Eyni zamanda ekoturizm marşrutlarının rəqəmsal reklamı regiona turist axınını artıracaq.
