Xərçəng : Bioloji Xüsusiyyətləri, Növləri

Suda yaşayan canlılar arasında xərçənglər öz forması, davranışı və ekoloji əhəmiyyəti ilə seçilir. Xərçənglər həm təbii su hövzələrinin ekosistemində, həm də insan həyatında qədim dövrlərdən mühüm rol oynayıb. Onların bədən quruluşu, davranış vərdişləri və çoxalması təkcə zooloqlar üçün deyil, həmçinin kənd təsərrüfatı, qida sənayesi və hətta xalq təbabəti baxımından da maraq doğurur. Azərbaycanda da xərçənglərin müxtəlif növləri geniş yayılıb və xalq arasında həm qida, həm də təbiətin bir hissəsi kimi tanınır.

Xərçəngin Bioloji Xüsusiyyətləri

Xərçənglər onurğasız, oynaqlı (artropod) su heyvanlarıdır və bioloji təsnifat baxımından Crustacea (xərçəngkimilər) sinfinə, Decapoda (onayaqlılar) dəstəsinə aiddir. Onların bədənləri baş, döş və qarın hissələrinə bölünür. Ən səciyyəvi əlaməti iki iri qabaq qıskaç (chelae), on ayaq və sərt xarici skeletdir. Xərçəngin gövdəsi xüsusi xitin təbəqəsi ilə örtülüb, bu, onu xarici təsirlərdən qoruyur. Xərçənglərin bədəni bir neçə seqmentdən ibarət olur, hər seqmentdə bir və ya bir neçə cüt çıxıntı-ayaq yerləşir. Gözləri saplı, antenaları isə olduqca həssasdır. Qan dövranı açıqdır, tənəffüs isə əsasən qəlsəmələrlə təmin edilir. Hər bir xərçəng növü həm quruya, həm də suda həyat üçün uyğunlaşa bilib.

Xərçənglərin Yayıldığı Ərazilər və Növləri

Xərçənglər təbii olaraq duzlu və şirin su hövzələrində – çaylarda, göllərdə, dəniz və okeanlarda yaşayırlar. Onların dünyada 3000-dən artıq növü məlumdur. Azərbaycanda isə əsasən şirin suda yaşayan Astacus leptodactylus (adi çay xərçəngi), Potamon ibericum (qafqaz xərçəngi) və müxtəlif dəniz xərçəngləri rast gəlinir. Dəniz xərçəngləri okean və dənizlərin dibində, çay xərçəngləri isə adətən təmiz, axarlı sulu çaylarda və göllərdə, qaya və su bitkiləri arasında məskunlaşır. Xərçənglər mövsümi olaraq yaşayış yerlərini dəyişə bilər, bəzi növlər isə dərinliklərdə yaşayır və gecə fəallıq göstərir.

Qidalanma və Həyat Tərzi

Xərçənglər əsasən gecə aktiv olan, omnivor (həm heyvani, həm də bitki mənşəli qidalarla qidalanan) canlılardır. Onlar sualtı aləmdə ölmüş heyvan qalıqları, balıq, yumurta, həşəratlar, molyusklar və su bitkiləri ilə qidalanır. Xərçənglərin əsas qida toplama vasitəsi qabaq qıskaçlarıdır: onlar qidanı tutub parçalayıb ağıza yönəldirlər. Qida zəncirində xərçənglər həm təmizləyici (detritus yeməyi ilə ekosistemi təmizləyir), həm də digər heyvanlar üçün ov (balıqlar, su quşları və s.) rolunu oynayır. Qidalanma tərzi ekosistemdə balansın qorunmasında vacibdir.

Çoxalma və İnkişaf Prosesi

Xərçənglərdə çoxalma cinsi yolla baş verir. Dişi xərçəng yumurtalarını qarın nahiyəsində saxlayır və onlara xüsusi qayğı göstərir. Yumurtaların inkişafı növlərə və su temperaturuna görə bir neçə həftədən bir neçə aya qədər davam edə bilər. Yumurtadan çıxan larvalar əvvəlcə plankton kimi sərbəst üzür, sonradan yetkin xərçəng formasına keçirlər. Bütün həyatları boyu xərçənglər dəfələrlə qabıq dəyişir (molting), bu proses zamanı onlar köhnə xarici örtüyünü atıb böyüyürlər. Qabıq dəyişmə onların inkişafında və yaralanmalardan sonra bədənin bərpasında mühüm rol oynayır.

Xərçəngin Fizioloji Xüsusiyyətləri və Davranışları

Xərçənglər qorxduqda və ya təhlükə hiss etdikdə sürətlə geri hərəkət edə bilir, öz qıskaçlarını və quyruğunu müdafiə üçün istifadə edirlər. Xüsusi ifrazat və rənglənmə qabiliyyəti sayəsində bəzi növlər düşməndən gizlənə bilir. Xərçənglər cüt-cüt və ya kiçik qruplarla yaşayır, bəzən isə tək həyat tərzi sürür. Onlar yaşayış yerlərini “müdafiə zonası” kimi qoruyur, digər xərçənglərlə döyüşlərdə qıskaç və quyruqdan istifadə edirlər. Qış aylarında fəaliyyəti zəifləyir, bəzi növlər dərinliyə çəkilərək “yuxu”ya gedir.

Xərçənglərin Təbiət və Ekosistemdə Rolu

Xərçənglər ekosistemdə “sanitar” rolunu oynayır – su hövzələrinin dibini təmizləyir, orqanizmlərin çürümüş qalıqlarını aradan qaldırır və bioloji dövriyyədə vacib həlqə kimi çıxış edir. Eyni zamanda, onlar bir çox yırtıcı heyvanlar üçün mühüm qida mənbəyidir. Xərçənglərin fəaliyyəti balıqların, quşların və digər canlıların populyasiyasına təsir göstərir, su ekosisteminin sağlamlığını qoruyur. Onların olmaması su hövzələrinin çirklənməsinə və bioloji tarazlığın pozulmasına səbəb ola bilər.

Azərbaycan Təbiətində Xərçənglərin Yeri və Mühafizəsi

Azərbaycanın çay, göl və su anbarlarında xərçənglərə tez-tez rast gəlinir. Xüsusilə Kür, Araz çayları, Göygöl, Mingəçevir və digər təbii su hövzələri xərçənglərin əsas yaşayış yerləridir. Son illərdə bəzi ərazilərdə çirklənmə, intensiv balıqçılıq və yaşayış mühitinin pozulması səbəbindən xərçəng populyasiyası azalıb. Azərbaycanda xərçəng növlərinin mühafizəsi, biomüxtəlifliyin qorunması üçün elmi monitorinqlər və tədbirlər həyata keçirilir. Bəzi bölgələrdə xərçəng ovuna mövsümi məhdudiyyətlər qoyulur, ekoloji maarifləndirmə işləri aparılır.

Xərçəngin Qida Sənayesində və Mətbəxdə İstifadəsi

Xərçəng həm Azərbaycan, həm də dünya mətbəxində ləzzətli delikates sayılır. Ən çox çay və dəniz xərçənglərinin ətindən istifadə olunur. Onlar qaynadılır, qızardılır, şorba, salat və digər yeməklərdə əsas inqrediyent kimi təqdim edilir. Xərçəng əti yüksək zülal, vitamin və mikroelementlərlə zəngindir, lakin eyni zamanda bəzi allergik təsirləri ola bilər. Ənənəvi olaraq, xərçəng yeməkləri ziyafət süfrələrinin, xüsusi tədbirlərin bəzəyi sayılır.

Xalq İnanclarında və Mədəniyyətdə Xərçəng

Xərçəng Azərbaycan xalq inancında və folklorunda bəzən “su canlısı”, “gizli və güclü heyvan” kimi təsvir olunur. Bəzi bölgələrdə xərçəngin “təmizlik”, “müdriklik” və “hiyləgər” simvolu olduğu düşünülür. Xərçəng bürcü astrologiyada həssaslıq, qoruyuculuq və ailə bağlılığı ilə əlaqələndirilir. Xalq nağıllarında və atalar sözlərində xərçəngə rast gəlmək mümkündür.

Xərçənglərin Mühafizəsi və Gələcək Perspektivlər

Ekoloji balans və biomüxtəlifliyin qorunması baxımından xərçənglərin rolu danılmazdır. İqlim dəyişiklikləri, su hövzələrinin çirklənməsi, ovun həddən artıq olması və yaşayış mühitinin məhv edilməsi xərçəng populyasiyasına ciddi təhlükə yaradır. Bunun qarşısını almaq üçün su hövzələrinin mühafizəsi, xərçəng ovunun tənzimlənməsi, maarifləndirici tədbirlərin gücləndirilməsi və elmi tədqiqatların aparılması vacibdir. Gələcəkdə xərçənglərin təbii populyasiyasının bərpası və qorunması üçün dövlət və ictimaiyyətin birgə fəaliyyəti zəruridir.

Xərçəng su heyvanı olaraq Azərbaycan təbiətinin və su ekosisteminin əvəzsiz hissəsidir. Onun bədən quruluşu, davranışı, qidalanması və çoxalması təkcə elm adamları üçün deyil, hər bir təbiətsevər üçün maraq doğurur. Xərçənglər təbiətdə təmizlik və balansın qorunmasına, insan həyatında isə qida və mədəni ənənələrin zənginləşməsinə xidmət edir. Onların qorunması ekoloji rifahın və gələcək nəsillərin sağlamlığının təminatıdır. Hər bir insan təbiətə və onun canlılarına qarşı məsuliyyətli yanaşmalı, xərçənglərin və bütövlükdə su ekosisteminin qorunmasına töhfə verməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar