Xötək : Dialekt və Ləhcələrdə İşlənməsi, Mənası

Xötək sözü Azərbaycan dilinin danışıq və folklor qatında işlək olan, xalq arasında tez-tez istifadə edilən, emosional və təsviri güclü ifadələrdən biridir. Xötək əsasən kiməsə güclü, bəzən isə həddindən artıq fiziki cəza, döymək, möhkəm vurmaq və ya zorakılıq tətbiq etmək mənasında işlədilir. Danışıqda, xüsusilə uşaqlıqda və gənclikdə eşidilən “xötək yemək”, “xötək vermək”, “xötək atmaq” kimi ifadələr xalq arasında fiziki cəzalandırmanın, əzici tənbehin sinonimi kimi istifadə olunur. Xötək sözünün emosional çalarları var, çox vaxt məzəli, ironik və ya bəzən qorxuducu kontekstdə işlədilir. Bu ifadə həm zarafatla, həm də ciddi xəbərdarlıq, qorxutma və ya cəza kontekstində istifadə edilə bilər.

Xötək sözünün etimologiyası və tarixi kökləri

Xötək sözünün etimologiyası tam aydın olmasa da, bəzi tədqiqatçılar bu sözün kökünün qədim türk dillərinə bağlı olduğunu hesab edirlər. Xalq dilində formalaşan “xötək” sözü bəzən “xatək”, “xötəkləmək” kimi variantlarda da işlədilir. Qədim mənbələrdə bu sözə birbaşa rast gəlmək çətin olsa da, danışıq dili və folklor materiallarında, atalar sözləri və lətifələrdə, xalq ədəbiyyatında çox geniş yayılıb. Bəzi mənbələrdə “xötək” sözü “xatə” (yəni qüsur, səhv) kökü ilə əlaqələndirilir və “xatanın cəzası” mənasında yozulur, lakin əsas leksik dəyəri fiziki cəza, döymək və s. ilə bağlıdır. Azərbaycanda və ümumilikdə türk dillərində oxşar mənalı sözlər var: türkcədə “dayak”, özbəkcədə “urish”, türkməncədə “urmak” kimi.

Xötək sözünün dialekt və ləhcələrdə işlənməsi

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə kənd və rayonlarda “xötək” sözü tez-tez işlədilir. Şimal-qərb, Aran, Qazax-Tovuz, Qarabağ və Naxçıvan bölgələrinin danışıq lüğətində bu söz geniş yayılıb. Bəzi bölgələrdə “xötəkləmək”, “xötəkdən çıxmaq”, “xötəklənmək” kimi formalar işlədilir. Dialektlərdə bu sözün mənası bəzən bir qədər yumşalır, məsələn, “güclü danlamaq”, “tənbeh etmək” kimi də işlədilir. Xüsusilə uşaqlar üçün qorxulu, bəzən isə tərbiyəedici vasitə kimi təqdim olunur: “Sözə baxmasan, xötək yeyəcəksən!” Bu ifadə təkcə fiziki cəza deyil, həm də psixoloji təsir, qorxu və ya intizam yaratmaq üçün vasitə rolunu oynayır.

Xötək folklorda və xalq ədəbiyyatında

Azərbaycan folklorunda və xalq ədəbiyyatında xötək obrazı, əsasən, tərbiyəvi və ibrətamiz məqamlarda, uşaqların tərbiyəsində, ata-ana sözünün dinlənməməsində, həddi aşan davranışın qarşısının alınmasında cəza elementi kimi təqdim edilir. Bir çox nağıl, lətifə və atalar sözündə “xötək” motivi “kim sözə baxmasa, xötək yeyər”, “qızını döyməyən dizini döyər” və s. kimi ifadələrlə rast gəlinir. Bəzən folklorda xötək cəza ilə yanaşı, tərbiyə və qayda-qanunun qorunması üçün istifadə olunan simvolik vasitədir. Əlbəttə, bu yanaşma müasir dövr üçün tənqidi baxış tələb edir, çünki fiziki cəza və zorakılıq anlayışı indi artıq qəbulolunmaz və zərərli hesab olunur.

Xötək sözünün sosial və psixoloji aspektləri

Xötək, yəni fiziki cəza, cəmiyyətin tərbiyə, intizam və nəzarət sistemi üçün uzun müddət ənənəvi vasitələrdən biri olub. Keçmişdə ata-ana, müəllim, hətta ailənin yaşlı üzvləri uşaq və gəncləri müəyyən qayda-qanuna alışdırmaq üçün xötəkdən istifadə ediblər. Lakin müasir psixologiya və pedaqogika xötəyin, yəni fiziki və psixoloji cəzanın insan psixikasına mənfi təsirini elmi əsaslarla sübut edib. Xötək qorxu, aqressiya, inamsızlıq, sosial adaptasiya problemləri, bəzən isə travmalar yaradır. İntizam yaratmaq üçün fiziki zorakılıqdan istifadənin cəmiyyətə və fərdin gələcəyinə zərəri sübut olunub. Bu baxımdan, xötək mövzusu artıq tənqidi və elmi əsaslarla dəyərləndirilir.

Xötək sözünün məcazi və ədəbi işlənməsi

Müasir dövrdə xötək sözü yalnız fiziki cəza deyil, bəzən “sərt tənqid”, “ağır ittiham” və ya “ictimai qınaq” mənasında da işlədilir. Məsələn, “onun səhvini xötək kimi gördülər”, “mətbuatda xötək yedilər” kimi ifadələrdə artıq fiziki cəza yox, ictimai və ya mənəvi cəza nəzərdə tutulur. Ədəbiyyatda və publisistikada xötək bəzən ədalətsiz, ağır və qəddar münasibətin simvolu kimi işlədilir, bəzən isə məzəli, yumşaq ironiya ilə təqdim edilir.

Xötək sözünün hüquqi və etik kontekstdə yeri

Müasir hüquq və etika baxımından xötək, yəni fiziki cəza, uşaq və böyüklərə qarşı zorakılıq qəti qadağan edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində uşaqlara qarşı fiziki və psixoloji zorakılıq, cəzalandırma, xötək və s. ağır hüquqi məsuliyyət yaradır. Valideyn, müəllim və digər şəxslər tərəfindən uşaqlara qarşı tətbiq olunan hər hansı fiziki cəza, o cümlədən xötək, insan hüquqlarının pozuntusu kimi qiymətləndirilir. Bu baxımdan, cəmiyyətin xötək mövzusuna yanaşması getdikcə dəyişir və uşaqların hüquq və azadlıqlarının qorunması ön plana keçir.

Xötək sözünün digər dillərdə və mədəniyyətlərdə ekvivalentləri

Dünya dillərində və mədəniyyətlərində xötək anlayışına bənzər çoxlu ifadələr var. Məsələn, rus dilində “порка” (porqa), türkcədə “dayak”, ingiliscə “spanking”, “beating”, alman dilində “Prügel” və s. Bütün bu sözlər ənənəvi cəza vasitəsi kimi yüzillər boyu işlədilib, lakin müasir cəmiyyətdə bu yanaşmalar tənqidi qiymətləndirilir və zorakılıq kimi qadağan edilir. Uşaqların və ailənin qorunması, tərbiyənin zorakı deyil, humanist prinsiplərlə qurulması universal dəyərə çevrilib.

Xötək mövzusunun Azərbaycan cəmiyyətində müasir yanaşması

Azərbaycan cəmiyyətində də xötək, yəni fiziki cəza, getdikcə qəbulolunmaz və zərərli hesab olunur. Televiziya, mətbuat və sosial şəbəkələrdə uşaq hüquqları, zorakılığın qarşısının alınması, valideynlik mədəniyyəti və humanist dəyərlər daim təbliğ edilir. Müasir ailələr, məktəblər və pedaqoji müəssisələr intizam və tərbiyədə zorakı deyil, psixoloji və sosiomədəni üsullardan istifadəni üstün tutur. Xötək artıq tərbiyənin deyil, köhnə və zərərli bir ənənənin simvolu sayılır.

Xötək və ailə tərbiyəsində alternativ yanaşmalar

Müasir psixologiya və pedaqogika göstərir ki, intizam, tərbiyə və qayda-qanunun qorunması üçün ən effektiv üsul uşaqla qarşılıqlı hörmət, səbr, açıq ünsiyyət, nümunəvi davranış və pozitiv motivasiyadır. Uşaqlar zorakı və ya qorxuya əsaslanan cəzadan deyil, sevgi və anlayışdan daha çox öyrənirlər. Bu səbəbdən ailə tərbiyəsində və məktəbdə xötək kimi ənənəvi cəza metodlarından imtina, uşaqların sağlam, özünə güvənən və sosial adaptasiyalı fərdlər kimi yetişməsinə xidmət edir.

Xötək sözü Azərbaycan xalq danışığında, folklorunda və ədəbiyyatında qədim və emosional yüklü leksik vahiddir. Onun əsas mənası fiziki cəza, döymək, sərt tənbeh olsa da, məcazi və ictimai kontekstdə də geniş işlənir. Müasir cəmiyyətdə və hüquqi sistemdə xötək artıq qəbulolunmaz və insan hüquqlarına zidd vasitə sayılır. Ailə və məktəb tərbiyəsində zorakılıqdan uzaq, humanist və psixoloji əsaslara söykənən yanaşmalar daha səmərəli və etibarlı hesab edilir. Xötək sözü öz dövrünün və xalq təfəkkürünün izlərini daşısa da, bu gün Azərbaycan cəmiyyətinin humanist inkişaf yolunda artıq keçmişdə qalan bir ənənənin rəmzidir.

Ən Çox Verilən Suallar