Kərtənkələlər təbiətin ən maraqlı və özünəməxsus canlılarından biridir. Onlar dünyanın bir çox yerində rast gəlinir və həm canlı aləmin, həm də insanların gündəlik həyatının ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib. Azərbaycan təbiətində də kərtənkələlərə tez-tez rast gəlinir və onların müxtəlif növləri müxtəlif ekoloji şəraitlərdə yaşayır. Kərtənkələlərin həyat tərzi, davranışı, morfoloji və bioloji xüsusiyyətləri onları digər sürünənlərdən fərqləndirir. Onlar haqqında miflər, inanclar, bədii və elmi təsvirlər çoxdur, amma kərtənkələni doğrudan-düzgün tanımaq, onun təbiətdəki rolunu, ətraf mühit və insanla münasibətini anlamaq üçün daha dərin araşdırma və müşahidəyə ehtiyac var.
Kərtənkələ sadəcə qorxuducu və ya maraqlı görünüşü ilə seçilmir, eyni zamanda təbiətin ekosistemində xüsusi rola malikdir. Əkin sahələrində, dağlıq ərazilərdə, çöllərdə, meşələrdə, hətta şəhər bağlarında belə bu canlıya rast gəlmək mümkündür. Onların müxtəlif rəng və formalarda, fərqli ölçülərdə olması, həmçinin uyğunlaşma qabiliyyəti kərtənkələlərin min illərdir yer üzündə mövcud olmasına şərait yaradıb.
Kərtənkələnin sistematikası və əsas bioloji xüsusiyyətləri
Kərtənkələ (Lacertilia və ya Sauria) sürünənlər sinfinə, pulcuqlular dəstəsinə (Squamata) aiddir və bu dəstənin ən zəngin və müxtəlif nümayəndələrindəndir. Yer üzündə 6 mindən çox kərtənkələ növü məlumdur. Azərbaycanda isə bir neçə onlarla növü qeyd edilib, əsasən Qafqaz kərtənkələsi, yaşıl kərtənkələ, bəzən kənd evlərində tez-tez rast gəlinən ev kərtənkələsi və digərləri.
Kərtənkələlərin əsas bioloji xüsusiyyətləri belədir:
- Bədən quruluşu: Uzunsov gövdə, çevik quyruq, yaxşı inkişaf etmiş dörd ayaq və hərəkətli baş. Bəzi növlərdə, xüsusilə də şəhər mühitində yaşayanlarda ayaqlar zəif inkişaf edə və ya tamamilə olmaya bilər.
- Dəri örtüyü: Dəri qalın, pulcuqlu və bərkdir, müəyyən dövrdə qabıqdan çıxırlar, yəni dərilərini dəyişirlər. Dəri quruluğu kərtənkələyə su itkisinin qarşısını almaqda kömək edir.
- Quyruq: Çox növdə quyruq müdafiə və enerji ehtiyatı rolunu oynayır. Təhlükə zamanı kərtənkələ öz quyruğunu ata bilir (autotomiya), bu isə onun düşməndən xilas olmasına şərait yaradır.
- Hiss orqanları: Yaxşı inkişaf etmiş görmə, qoxu və dadbilmə orqanları var. Dil çox həssasdır, torpağın, havanın və ətrafın kimyəvi siqnallarını hiss edə bilir.
| Kərtənkələ növü | Yayıldığı ərazi | Xüsusi əlamətləri |
|---|---|---|
| Qafqaz kərtənkələsi | Dağlar, çay kənarları | Yaşıl rəng, çevik hərəkət |
| Ev kərtənkələsi | Şəhər evləri, bağlar | Açıq rəngli, kiçik ölçülü |
| Quyuq kərtənkələsi | Səhralar, çöllər | Tünd rəngli, uzun quyruqlu |
| Ağac kərtənkələsi | Meşələr, bağlar | Qəhvəyi və ya yaşıl rəng, uzun barmaq |
Kərtənkələlərin yaşadığı mühit və ekoloji uyğunlaşmaları
Kərtənkələlər demək olar ki, istənilən quru iqlim şəraitində yaşaya bilər. Onlar əsasən günəşli, quru və açıq yerləri sevirlər, çünki soyuqqanlıdırlar və bədən temperaturunu günəş şüaları ilə tənzimləyirlər. Kərtənkələlər sığınacaq kimi daşların altı, ağac kökləri, çatlar, boşluqlar, hətta insan yaşayış binalarını seçirlər. Kənd yerlərində kərtənkələ torpaq altına tunellər qazaraq istiyə və soyuğa qarşı qorunurlar.
Kərtənkələnin həyat dövrü onun mühitə uyğunlaşmasında özünü göstərir. Onlar qışda diapauza (təhlükəsiz vəziyyət, bəzən yuxu) vəziyyətinə girir, yaz və yay aylarında isə aktiv olurlar. Quru və istidə susuzluğa davamlı olsalar da, bəzi növlər nəmli iqlimi də sevir və tez-tez su kənarlarında rast gəlinir.
Ətraf mühitə uyğunlaşma qabiliyyəti kərtənkələnin rəngində, bədən quruluşunda və davranışında əks olunur. Məsələn, qumlu ərazidə yaşayan kərtənkələlər torpağa uyğun tünd və ya boz rəngdə olur, dağlıq və meşəlik ərazilərdə isə yaşıl və ya qəhvəyi çalarlar üstünlük təşkil edir.
Qidalanma, davranış və gündəlik həyat tərzi
Kərtənkələlər əsasən həşərat, hörümçək, qurd, bəzən isə bitki və meyvə ilə qidalanır. Onların qidalanma tərzi yaşadığı əraziyə və mövsümə görə dəyişir. Məsələn, yazda və yayda qida bolluğu səbəbindən daha aktiv ovçu olurlar.
Kərtənkələnin davranışı gündəlik dövrünə, temperatur və hava şəraitinə bağlıdır. Səhər və axşam saatlarında günəşin istisini qəbul etmək üçün açıq ərazilərə çıxır, günorta saatlarında isə kölgəyə çəkilirlər. Ov zamanı olduqca səbirli və çevikdirlər. Ani hücum və tez hərəkət qabiliyyəti kərtənkələni uğurlu ovçu edir.
Onların ən maraqlı davranışlarından biri də öz quyruğunu atmaq bacarığıdır. Düşmənlə qarşılaşanda quyruğunu bədənindən ayırır, quyruq hələ bir müddət tərpənir və düşmənin diqqətini yayındırır. Kərtənkələ isə bu fürsətdən istifadə edib qaçır. Sonra yeni quyruq tədricən bərpa olur, amma əvvəlki kimi güclü olmur.
Kərtənkələ və insan münasibətləri
Kərtənkələ bir çox insan üçün qorxulu və ya maraqlı görünsə də, əslində tamamilə zərərsizdir. Onlar insanlara heç bir təhlükə yaratmır, əksinə, əkinçilikdə ziyanverici həşəratların məhvində böyük rol oynayır. Təbii pestisid rolunu oynayan bu canlılar, aqrar sahədə balansın qorunmasında, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Bəzən kərtənkələlər xalq inancında mistik məna daşıyır, müxtəlif mədəniyyətlərdə uğur, yenilənmə və çeviklik simvolu sayılır. Eyni zamanda elmi tədqiqatlar üçün də əhəmiyyətli model orqanizmdir. Onların regenerasiya – bərpa qabiliyyəti, xüsusilə də quyruğun yenidən böyüməsi biotexnologiyada və tibbdə maraq doğurur.
Kərtənkələlərin çoxalması və inkişafı
Kərtənkələlər əsasən yumurta ilə çoxalır, bəzi növlərdə isə diri bala doğma da müşahidə olunur. Yumurtalar adətən qumda, torpaqda, çatlarda və ya xüsusi yuvalarda gizlədilir. İnkubasiya müddəti hava şəraitinə, torpağın temperaturuna və növə görə dəyişir.
Balalar yumurtadan çıxan kimi müstəqil olurlar və ana qayğısına ehtiyac duymadan yaşamağa başlayırlar. İlk vaxtlar onların ölçüləri kiçik olur və yırtıcılara qarşı müdafiəsizdirlər. Lakin tədricən böyüyüb, möhkəmləndikcə, çeviklik və gizlənmək qabiliyyəti artır.
Aşağıda kərtənkələnin həyat dövrünün əsas mərhələləri verilib:
| Həyat dövrü mərhələsi | Xüsusiyyətləri |
|---|---|
| Yumurtadan çıxma | Balalar tam müstəqil, qorunmasız |
| Gənclik | Sürətli böyümə, çevik hərəkət |
| Yetkinlik | Ov qabiliyyəti və çoxalma maksimum |
| Qocalıq | Aktivlik azalır, regenerasiya zəifləyir |
Kərtənkələlərin qorunması və ekosistem üçün əhəmiyyəti
Kərtənkələlər təbiətdə qida zəncirinin vacib bəndidir. Onlar bir tərəfdən zərərverici həşəratlarla qidalanaraq onların artımının qarşısını alır, digər tərəfdən özləri də bir çox quş, ilan və məməlilərin qidasına çevrilirlər. Lakin şəhərsalma, ətraf mühitin çirklənməsi, kimyəvi pestisidlərin artan istifadəsi onların populyasiyasının azalmasına səbəb olur.
Kərtənkələ əhalisinin azalması təbiətdə həşəratların artmasına, zərərli canlıların çoxalmasına və ekoloji balansın pozulmasına gətirib çıxara bilər. Ona görə, bu canlıların qorunması ekosistemin davamlılığı üçün vacibdir.
Kərtənkələlərin təbiətdəki əhəmiyyəti və rolu aşağıdakı cədvəldə qısa göstərilib:
| Rol və əhəmiyyət | İzahı |
|---|---|
| Ziyanvericilərin məhvi | Həşərat və zərərli canlıların azalmasına səbəb |
| Qida zənciri | Quşlar, ilanlar, məməlilər üçün qida mənbəyi |
| Bioloji balans | Ekosistemdə tarazlığı qoruyur |
Kərtənkələnin həyat tərzi, uyğunlaşma qabiliyyəti, insan və təbiətlə əlaqəsi onu yer üzünün ən maraqlı canlılarından birinə çevirir.
Kərtənkələ təbiətdə ekoloji tarazlığın qorunmasında mühüm rol oynayan canlılardan biridir. Onlar ziyanverici həşəratların artmasının qarşısını alır, eyni zamanda özləri bir çox heyvan üçün qida mənbəyinə çevrilir. İqlim dəyişikliyi, insan fəaliyyəti və şəhərsalma səbəbindən onların sayında azalma müşahidə olunsa da, kərtənkələ təbiətin dəyişkənliyinə uyğunlaşma bacarığı ilə seçilir. Bu canlıları qorumaq həm ekosistemin, həm də gələcək nəsillərin sağlam mühitdə yaşaması üçün vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Kərtənkələ pulcuqlular dəstəsinə aid olan, əsasən quru iqlim şəraitində yaşayan, quyruqlu və çevik bədən quruluşuna malik sürünəndir. Dünyada 6 mindən çox, Azərbaycanda isə onlarla növü yayılıb.
Kərtənkələlərin uzunsov bədəni, yaxşı inkişaf etmiş dörd ayağı, pulcuqlu dərisi, tez-tez dəyişən quyruğu, inkişaf etmiş görmə və qoxu hissi var. Bəzən öz quyruğunu təhlükə anında ata bilir.
Kərtənkələlər dağlıq ərazilərdə, düzənliklərdə, çöllərdə, meşələrdə, kənd və şəhər mühitində – daş altlarında, torpaqda, ağac köklərində və hətta binaların içində yaşayır.
Onlar əsasən həşəratlarla, hörümçəklərlə, qurdlarla və bəzən meyvə, bitki hissələri ilə qidalanır. Ətrafda qida bolluğu olan fəsillərdə daha aktiv ov edir.
Kərtənkələ təhlükə hiss edəndə öz quyruğunu ata bilir (autotomiya). Bu, düşməni yayındırmaq üçündür. Sonradan quyruq yenidən çıxır, lakin əvvəlki kimi tam olmur.
Kərtənkələ insan üçün zərərsizdir. Heç bir təhlükə yaratmır, əksinə, kənd təsərrüfatında ziyanverici həşəratlarla mübarizədə təbii köməkçidir.
Çox növlər yumurta qoyur, bəzi növlər isə diri bala doğur. Yumurtalar torpaqda və ya təhlükəsiz yerlərdə gizlədilir, balalar yumurtadan çıxandan sonra müstəqil yaşayırlar.
Kərtənkələlərin ömrü adətən 3-7 il arasında dəyişir. Onların əsas düşmənləri ilanlar, quşlar, bəzi məməlilər və iri həşəratlardır.
Kərtənkələ ekosistemdə ziyanverici həşəratların sayını azaldır, həm də özü bir çox heyvan üçün qida mənbəyidir, beləliklə təbii balansı qoruyur.
Ətraf mühitin çirklənməsi, pestisidlərin artması, yaşayış yerlərinin azalması populyasiyanın azalmasına səbəb olur. Onların qorunması üçün təbiəti mühafizə etmək, pestisidlərdən az istifadə etmək və yaşayış sahələrini məhv etməmək lazımdır.
