İnsanlığın var olduğu gündən bəri göy üzünə baxmaq, oradakı saysız-hesabsız ulduzların, sirli işıqların mənasını anlamaq insan təfəkkürünün ayrılmaz hissəsi olub. Qaranlıq gecələrdə üfüqdə uzanan gümüşü zolaq, qədim dövrlərdən bu günə qədər insanları heyrətə salıb. Bu sirli və möhtəşəm parıltı Kəhkəşan adlanır və o, təkcə bir kosmik obyekt deyil, həm də bəşəriyyətin ən qədim mif və təsəvvürlərinin, bədii və elmi düşüncəsinin bir hissəsinə çevrilib. Kəhkəşan, yaxud elmi adı ilə Samanyolu, bizim Günəş sistemimizin də daxil olduğu, milyardlarla ulduzu və saysız planetləri birləşdirən nəhəng spiralvari qalaktikadır. Bütün dövrlərdə şairlər, alimlər və sadə insanlar üçün Kəhkəşan sonsuzluğun və əbədiyyətin simvolu olub. Bu ucsuz-bucaqsız qalaktikanı öyrənmək həm kainatın quruluşunu anlamaq, həm də insanın özü ilə bağlı suallara cavab tapmaq deməkdir. Kəhkəşan, təkcə astronomiyanın deyil, həm də fəlsəfənin, ədəbiyyatın və incəsənətin ilham mənbəyi kimi tarixə düşüb. Ən müasir texnologiyalar, kosmik teleskoplar və peyklər vasitəsilə aparılan müşahidələr Kəhkəşan haqqında yeni-yeni sirrləri aşkar etməkdədir. İndiki dövrdə bu nəhəng spiralvari struktur tədqiqatçıları, astrofizikləri və hətta sadə göy seyrçilərini heyran etməkdə davam edir. Yer üzündən adi gözlə baxdıqda bir dumana bənzər ensiz zolaq kimi görünən Kəhkəşan əslində milyardlarla ulduzdan və sonsuz sayda göy cismlərindən ibarət mürəkkəb sistemdir. Onun tədqiqi bəşəriyyətə öz yerini dərk etmək, kainatın miqyasını anlamaq və həyatın mənasını sorğulamaq imkanı verir. Kəhkəşan insanı həm xəyala, həm də elmi axtarışlara sövq edir. Bu qeyri-adi qalaktika haqqında biliklərimiz artdıqca kainatın nə qədər böyük, çoxşaxəli və sirli olduğu bir daha təsdiqlənir. Kəhkəşan insanı təvazökarlığa, heyrətə və daim öyrənməyə çağırır. Sonsuzluğun ortasında kiçik bir nöqtə olan Yer kürəmiz bu möhtəşəm spiralın bir kənarında yerləşir. Hər gecə ulduzlu səmaya baxdıqda, insan istər-istəməz Kəhkəşanın nəhəng sirrləri qarşısında düşüncəyə dalır və yenidən heyrətə gəlir.
Kəhkəşanın elmi tərifi və struktur xüsusiyyətləri
Kəhkəşan, yəni Samanyolu, spiral formalı nəhəng qalaktikadır və astronomik baxımdan “baryonik maddə”dən ibarət olan milyardlarla ulduzun, qaz və toz buludlarının və qaranlıq materiyanın birləşdiyi bir sistemdir. Onun diametri təxminən 100 min işıq ili, qalınlığı isə 1-3 min işıq ili arasındadır. Qalaktikanın mərkəzində nəhəng qara dəlik – Strl A* yerləşir və o, Kəhkəşanın dinamik tarazlığında əsas rol oynayır.
Kəhkəşanın əsas strukturu dörd spiral qoldan, bir mərkəzi çıxıntıdan (buldj), ulduzlararası qaz və toz qatından ibarətdir. Spiral qollar boyunca müxtəlif yaşda və kütlədə ulduzlar, planet sistemləri və kometlər yerləşir. Qalaktika həmçinin geniş halo adlanan sahə ilə əhatə olunub və burada köhnə ulduzlar və kürəvi ulduz qrupları mövcuddur.
Kəhkəşanın tərkibi: ulduzlar, qaz və qaranlıq materiya
Kəhkəşan, əsasən, müxtəlif yaşda və kütlədə olan ulduzlardan ibarətdir. Təxminlərə görə, qalaktikada 100-400 milyard arası ulduz mövcuddur. Onların əksəriyyəti ana ulduz növünə, yəni Günəş tipli ulduzlara aiddir. Qalaktikanın tərkibində eyni zamanda gənc və isti ulduzlar, nəhəng qırmızı ulduzlar və ömrünü başa vurmaqda olan ağ cırtdanlar yerləşir.
Kəhkəşanın strukturu ulduzlarla yanaşı qaz və toz buludlarından, molekulyar buludlardan, həmçinin böyük miqdarda qaranlıq materiyadan ibarətdir. Qaranlıq materiya adi elektromaqnit şüalanma ilə aşkarlanmır, lakin o, Kəhkəşanın cazibə qüvvəsinə və kütləsinin böyük hissəsinə cavabdehdir. Bu materiyanın təbiəti hələ də elm üçün tam sirr olaraq qalır.
Kəhkəşanın spiral quruluşu və dinamikası
Kəhkəşan spiral qalaktika olduğu üçün onun strukturunda dörd əsas spiral qol – Perseus, Sagittarius, Cygnus və Scutum-Centaurus qolları seçilir. Günəş sistemi, Kəhkəşanın mərkəzindən təxminən 27 min işıq ili aralıda, Orion qolunda yerləşir. Spiral qolların mövcudluğu qalaktikanın dinamik tarazlığında və yeni ulduzların yaranmasında mühüm rol oynayır.
Qalaktikanın fırlanma sürəti hər nöqtədə eyni deyil; spiral qollar mərkəzdən kənara doğru uzanaraq nəhəng cazibə dalğaları əmələ gətirir. Kəhkəşanın mərkəzində yerləşən qara dəlik və bu qolların hərəkəti ulduzlararası maddənin yerdəyişməsi və yeni ulduz sistemlərinin formalaşmasında əsas faktorlardandır.
Kəhkəşanın ölçüləri və Günəş sisteminin yeri
Kəhkəşan qalaktikasının diametri təxminən 100 min işıq ili, qalınlığı isə orta hesabla 2 min işıq ilidir. Qalaktikanın kütləsi təxminən 1,5 trilyon Günəş kütləsi ilə ölçülür və bunun böyük hissəsi qaranlıq materiyanın payına düşür. Qalaktikanın mərkəzi hissəsi ən sıx ulduz konsentrasiyası və yüksək enerjili hadisələrlə seçilir.
Günəş sistemi Kəhkəşanın mərkəzindən 26-28 min işıq ili məsafədə, spiral qolların birində – Orion qolunda yerləşir. Bu məsafə insanlıq üçün təsəvvür edilməyəcək qədər böyükdür və kainatdakı yerimizi dərk etməyə kömək edir. Yer kürəsi Kəhkəşanın diskində, göy üzündə müşahidə etdiyimiz süd kimi görünən zolaq həmin diskin ulduzlarından və toz buludlarından yaranır.
Kəhkəşanın tədqiqi tarixi və astronomiyada rolu
Qədim dövrlərdən insanlar Kəhkəşanı müşahidə etmiş, ona müxtəlif adlar vermiş və onun haqqında miflər, rəvayətlər yaratmışlar. Qədim yunanlar bu parlaq zolağı “süd yolu” (Galaxias Kyklos) adlandırmış, Şərq mədəniyyətlərində isə o, “Kəhkəşan” kimi tanınmışdır. Orta əsr astronomları bu strukturun ulduzlardan ibarət olduğunu ancaq təxmin edirdilər.
1609-cu ildə Qalileo Qaliley teleskopla müşahidə apararaq Kəhkəşanın saysız-hesabsız ulduzdan ibarət olduğunu göstərdi. XX əsrin əvvəllərində isə Edvin Habbl və digər alimlər Samanyolu kimi başqa qalaktikaların da mövcud olduğunu sübut etdilər. Kəhkəşanın tədqiqi, kainatın quruluşunu və böyüklüyünü anlamaqda insanlığa yeni üfüqlər açdı.
Kəhkəşan və digər qalaktikalar arasında fərqlər
Kəhkəşan kainatda mövcud olan yüz milyardlarla qalaktikadan biridir və strukturuna görə spiral qalaktikalar sinfinə aiddir. Spiral, elliptik və qeyri-müntəzəm qalaktikalar arasında fərqlər əsasən forma, ölçü, ulduzların yerləşməsi və dinamik xüsusiyyətlərlə bağlıdır. Kəhkəşanın geniş, disklə əhatə olunmuş spiral qolları onu unikal və gözoxşayan edir.
Digər spiral qalaktikalarla müqayisədə Kəhkəşan orta ölçülü hesab olunur. Yaxın qonşusu olan Andromeda qalaktikası Kəhkəşandan bir qədər böyükdür və təxminən 2,5 milyon işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Kəhkəşan və Andromeda gələcəkdə toqquşaraq nəhəng bir eliptik qalaktika əmələ gətirəcək.
Kəhkəşanın insan mədəniyyətində və ədəbiyyatda yeri
Kəhkəşan insan təxəyyülündə və mədəniyyətində xüsusi yerə sahibdir. Qədim əfsanələrdə və nağıllarda o, səmavi yol, tanrıların keçidi, hətta sevgi və ayrılıq simvolu kimi təqdim olunub. Şairlər və yazıçılar üçün Kəhkəşan əbədiyyətin, hüdudsuzluğun və arzuların bədii rəmzinə çevrilib.
Azərbaycan ədəbiyyatında da Kəhkəşan tez-tez istinad edilən obrazdır. Məhəmmədhüseyn Şəhriyar, Səməd Vurğun və digər klassiklər əsərlərində Kəhkəşanı insan taleyinin, arzu və düşüncələrinin rəmzi kimi səciyyələndiriblər. Musiqidə, təsviri sənətdə və teatrda da Kəhkəşan motivləri insanları heyran qoymağa davam edir.
Kəhkəşan və kainatdakı yeri – müqayisəli cədvəl
| Parametr | Kəhkəşan (Samanyolu) | Andromeda | Qalaktika növü | Məsafə (işıq ili) |
|---|---|---|---|---|
| Spiral qol sayı | 4 əsas spiral qol | 2 əsas spiral qol | Spiral | 2,5 milyon (Andromedaya qədər) |
| Diametri | 100 000 işıq ili | 220 000 işıq ili | Spiral | – |
| Ulduz sayı | 100-400 milyard | 1 trilyona yaxın | Spiral | – |
| Qalaktika mərkəzi | Qara dəlik (Strl A*) | Qara dəlik | Spiral | – |
| Günəş sisteminin yeri | Orion qolunda | – | – | – |
Kəhkəşanın sirrləri və insanı düşüncəyə sövq edən möcüzə
Kəhkəşan kainatın ən möhtəşəm və heyrətamiz strukturlarından biridir. İnsan təfəkkürünün bu sirli qalaktikaya olan marağı əsrlər boyu azalmamış, əksinə, getdikcə daha da dərinləşmişdir. Hər gecə göy üzünə baxan insan milyonlarla ulduzun bir araya gələrək sonsuz bir səmavi yol yaratdığını görür və özünü bu möhtəşəm quruluşun bir hissəsi kimi hiss edir. Kəhkəşan elmin və texnologiyanın inkişafı ilə daha da ətraflı öyrənilsə də, onun sirlərinin çoxu hələ də qaranlıq qalır. Yeni teleskoplar, süni peyklər və kompüter modelləri vasitəsilə əldə olunan məlumatlar hər il insanlığın bu qalaktikaya dair təsəvvürünü genişləndirir. Eyni zamanda Kəhkəşan bəşəriyyətin öz mənşəyini, mövcudluğunu və kainatdakı yerini axtarması üçün bir simvol və axtarış obyekti olaraq qalır. Hər ulduz, hər qaz buludu, hər spiral qol yeni bir sirr və yeni bir həyat ehtimalı ilə doludur.
Kəhkəşan yalnız elmi yox, həm də mənəvi və fəlsəfi dəyər kəsb edir, insanın sonsuzluq və əbədiyyət haqqında düşüncələrini dərinləşdirir. Bu nəhəng qalaktika kainatın böyüklüyünü və insan həyatının nə qədər incə və möcüzəvi olduğunu xatırladır. Hər bir insan öz varlığını və arzularını Kəhkəşanın səmavi yollarında bir nöqtə kimi hiss edir. Bütün bunlar göstərir ki, Kəhkəşan həm elm, həm də sənət üçün ilham mənbəyi olmaqda davam edir. İnsan daim ulduzlara baxdıqca, həm kainatın, həm də öz daxili dünyasının sirrlərini anlamağa daha yaxınlaşır. Kəhkəşan həmişə insanı düşüncəyə sövq edən bir möcüzə və səmavi ilham mənbəyi kimi qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Kəhkəşan, Samanyolu qalaktikası adlanan nəhəng spiralvari qalaktikadır və bizim Günəş sistemimizi, milyardlarla ulduzu və saysız planetləri özündə birləşdirir. Onun əsas strukturu dörd spiral qol, mərkəzi buldj (çıxıntı), qaz və toz buludlarından ibarətdir. Kəhkəşanın diametri təxminən 100 min işıq ilinə bərabərdir. Qalaktikanın mərkəzində nəhəng qara dəlik yerləşir.
Kəhkəşanda təxminən 100-400 milyard ulduz olduğu təxmin edilir. Günəş sistemi Kəhkəşanın mərkəzindən 26-28 min işıq ili aralıda, Orion qolunda yerləşir. Burada yerləşən planetlərdən biri də Yer kürəsidir. Bu məsafə kainatın miqyasını anlamağa imkan verir.
Kəhkəşanda əsasən dörd spiral qol var: Perseus, Sagittarius, Cygnus və Scutum-Centaurus qolları. Hər bir qol müxtəlif yaşda və kütlədə olan ulduzlar, qaz və toz buludları ilə zəngindir. Spiral qollar qalaktikanın dinamikasında və yeni ulduzların yaranmasında mühüm rol oynayır. Günəş sistemi Orion qolunda yerləşir.
Kəhkəşan və Andromeda qalaktikaları hər ikisi spiral tipli qalaktikalardır, lakin Andromeda Kəhkəşandan daha böyükdür. Kəhkəşanın diametri təxminən 100 min işıq ili, Andromedanı isə 220 min işıq ilidir. Ulduz sayı baxımından da Andromeda üstünlük təşkil edir. Gələcəkdə bu iki qalaktikanın toqquşacağı proqnozlaşdırılır.
Kəhkəşan qalaktikasının mərkəzində nəhəng qara dəlik yerləşir və bu obyekt Sagittarius A* adlanır. Bu qara dəliyin kütləsi təxminən 4 milyon Günəş kütləsinə bərabərdir. Qara dəlik ətrafında ulduzların sıxlığı və enerjili hadisələrin baş verməsi müşahidə olunur. Qalaktikanın dinamik balansında və fırlanma sürətində əsas rol oynayır.
Kəhkəşan əsasən ulduzlar, qaz, toz buludları və qaranlıq materiyadan ibarətdir. Qaranlıq materiya elektromaqnit dalğalarını yaymadığı üçün birbaşa müşahidə olunmur, lakin qalaktikanın cazibə qüvvəsinə və kütləsinə təsir edir. Ulduzlar və qaz buludları qalaktikada müxtəlif yaş və mərhələdə yerləşir. Molekulyar buludlar isə yeni ulduzların yaranmasında iştirak edir.
Qədim dövrlərdən Kəhkəşan insanları maraqlandırıb və müxtəlif mif və adlarla yadda qalıb. 1609-cu ildə Qalileo Qaliley ilk dəfə teleskopla müşahidə apararaq Kəhkəşanın ulduzlardan ibarət olduğunu göstərdi. XX əsrdə isə Edvin Habbl və başqa alimlər Samanyolu kimi başqa qalaktikaların da olduğunu sübut etdilər. Kəhkəşanın öyrənilməsi bəşəriyyətə kainatın böyüklüyünü və quruluşunu anlamaqda yeni üfüqlər açdı.
Kəhkəşan insan mədəniyyətində və ədəbiyyatında əbədiyyət, arzular və səmavi yolun rəmzi kimi yer alır. Qədim şairlər, yazıçılar və sənətkarlar Kəhkəşandan ilhamlanaraq müxtəlif əsərlər yaradıb. Azərbaycan klassik poeziyasında da Kəhkəşan arzuların və hüdudsuzluğun simvolu kimi təqdim olunur. Bu motiv musiqidə və təsviri sənətdə də geniş yayılıb.
Günəş sistemi Kəhkəşan qalaktikasının bir hissəsidir və Orion qolunda yerləşir. Bizim planetimiz Yer də bu spiral qolda yerləşir. Günəş sisteminin yeri kainatda özümüzə aid olan məkanı anlamaqda əsas rol oynayır. Eyni zamanda bu məsafələr kosmosun böyüklüyünü təsəvvür etməyə imkan verir.
Kəhkəşanın ən böyük sirlərindən biri qaranlıq materiyanın mahiyyəti və qalaktikanın mərkəzindəki qara dəliyin mənşəyidir. Qalaktikadakı ulduzların tam dəqiq sayı, digər planetlərdə həyatın olub-olmaması və spiral qolların formalaşma mexanizmi də hələ tam öyrənilməyib. Yeni texnologiyalar və elmi layihələr bu sirrləri aydınlaşdırmağa kömək edir. Ancaq Kəhkəşan hələ də bəşəriyyət üçün saysız suallar doğuran bir möcüzədir.
